هه‌ر ژ سه‌رهلدانێ وه‌ره ئه‌م به‌ره‌ف چێبونا ده‌وله‌تێ دچین. په‌رله‌مان، حكومه‌ت، هه‌لبژارتن و ئه‌وا ئه‌م دبێژینێ دیموكراسى بون و ژ هه‌ولێن مه بو په‌یداكرنا ڤێ دیموكراسیه‌تێ، مه رێ ل ده‌رئێخستنا روژنامه‌یێن ئازاد ڤه‌كر، مانگرتن، خوپیشاندان و چه‌ندین ناڤ و نیشان بو رێكخراوێن ( NGO) و پاراستنا مافێن گشتى و مافێن ژنان مه سه‌رپشككرن و ژ رژدى و ناسیونالیستا مه بو هاتنا ده‌وله‌تێ، مه پێنگاڤێن ڤر هاڤێشتن و هێژ ئه‌م نه گه‌هشتینه وێ باوه‌ریێ، ئایا مه به‌رهه‌ڤى بو ڤێ یوتوبیایێ هه‌یه یان نه ؟!
جارێ ده‌وله‌ت چى یه؟
ده‌وله‌ت: په‌یڤه‌كا لاتینى یه، برامانا بارێ ئارام و ڤێ په‌یڤێ رامانا خوه یا سیاسى وه‌رنه‌گرت تا سه‌رده‌مێ رومانیا و بوینه كومارى، ئه‌ڤ په‌یڤه برامانا نوكه نه‌كه‌ته سه‌ر زمان تا ب پێناسه‌یه‌كا بچویك (مكیافیلى) دپه‌رتوكا خوه یا بناڤ و ده‌نگ دا (الامیر) دا بكار ئیناى و گوتى ده‌وله‌ت هه‌ر ده‌زگه‌هه‌كا هه‌بیت و ده‌ستهه‌لاتا وێ ل سه‌ر گه‌لى هه‌بیت.
ده‌وله‌ت دیارترین فورما ژیانا كومه‌لایه‌تى یه، بو رێكخستنا كاروبارێن ژیانا هاولاتى و رێكوپێككرنا وان دهه‌مان ده‌مدا، ده‌وله‌ت به‌رێ خه‌بات و هه‌ولدانێن مروڤى یه ژ پێخه‌مه‌ت رێكخستنا شیانێن جودایێن كه‌سى ب مه‌به‌ستا ب ده‌ستڤه‌ئینانا رێكخستنه‌كا رێك و پێكا كومه‌لێ و به‌رقه‌راركرنا ئارامى و ئاسایشێ.
بسپور و شاره‌زایان ژى ده‌وله‌ت بوى ره‌نگى پێناسه كریه كو كومه‌له رێكخراو د هه‌رێمه‌كا دیاركرى دا دژین و ملكه‌چى ده‌ستهه‌لاتا ده‌سته‌یه‌كا فه‌رماندارێن خودان سه‌روه‌رى یه، ژ لایێ سیاسى ژى ڤه ده‌وله‌ت قه‌باره‌كێ سیاسى یه په‌یوه‌ندى ب سه‌روه‌رى و یاسا و پێشكه‌فتنا ژیانا گشتى و رێڤه‌برنا كاروبارێن كومه‌لێ ڤه هه‌یه.
مه‌به‌ست ژڤان پێناسه‌یان ئه‌ڤه یه، كه بسپور و زانا و یاساناس و ئابورناس و مروڤ ناسێن جیهانى لوێ باوه‌رێ نه و جه‌ختى ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ن مه‌حاله بو ب ده‌ستڤه ئینانا به‌خته‌وه‌ریه‌كا راسته‌قینه بو مروڤایه‌تیێ و به‌رقه‌راركرنا یه‌كسانى و ئازادیێ و ئه‌ڤ هه‌ردووكه په‌یدا نابن بێى ده‌ستوره‌كێ دیاركرى كو هه‌مى ئارمانجێن كه‌سى و كومه‌لێ ب ره‌نگه‌كێ دیموكراسى تێدا جێبه‌جێ نه‌بن و د ئه‌نجام دا، دادا كومه‌لایه‌تى بو هه‌میان به‌رپا ببیت.
وه‌لاتێن جیهانى ب حوكمێ جوگرافى و شارستانیه‌تێن خوه ڤه ژ دوو جورێن ده‌وله‌تا پێك دهێن.
ئێك: ده‌وله‌تا مودرن
یێ لڤى جورێ ده‌وله‌تێ بنێریت، دێ سێ تشتان تێدا هه‌مبێزكه‌ت و هه‌ر سێكان كه‌ته ستوینێن ئاڤابونا وێ و ب لادانا هه‌ر ستوینه‌كێ ژ وان مه‌حاله ده‌وله‌تبون به‌رده‌وامیێ بده‌ته خوه. ئه‌و ژى (ناسیونالیست، دیموكراسى و ته‌كنه‌لوژیا).
ناسیونالیست:
ئه‌ڤه مه‌رجه‌كێ سه‌ره‌كى یه كو ده‌وله‌ت ل سه‌ر ئاڤا بیت و مه‌رجه‌كه كو هاولاتى هه‌ست ب هه‌بونا ئاخ و نه‌ته‌وێن خوه بكه‌ت و ناسیونالیستا وى ژ بو ده‌وله‌تبونا وى دێ راگریێ و به‌رده‌وامیا وێ ژ هه‌مى لایه‌كێ ده‌ره‌كى پارێزیت.
دیموكراسى:
دا كو ده‌وله‌تا مودرن په‌یدا ببیت، دڤێت دیموكراسیه‌ت ب بیته رێ و جێه خوه ب بینیت و چ رێگر ئاین، جڤاك، داب و نه‌ریت، پیست و ره‌گه‌ز نه بنه رێگر د په‌یدابونا جڤاكه‌كێ سڤیل دا.
ته‌كنه‌لوژیا:
پابه‌ند بون ب ده‌وله‌تێ و دیموكراسیبون نه به‌سن گه‌ر ته‌كنه‌لوژیا و رێنیسانسا پیشه‌سازى ژى دگه‌ل دا نه بیت، كو ئه‌ڤرو جیهان به‌ره‌ف ره‌نگه‌كێ دى و جیهانگه‌ریێ دچیت و ته‌كنه‌لوژیا دشێت سیاسه‌تا جیهانى هه‌میێ ب گوهریت.
بكورتى ئه‌و ده‌وله‌تا ئه‌ڤ بنه‌مایێن لخارێ دناڤدا هه‌بن ئه‌م دشێین بێژین ده‌وله‌تا مودرنه، وه‌ك شیانێن ئیككرنا نه‌ته‌وه‌ى، شیانێن ده‌وله‌تبونێ ، شیانێن به‌شداریكرنا هاولاتى ددانا بریارێن سیاسى دا، شیانێن به‌لاڤكرنا خزمه‌تگوزاریان لسه‌ر هه‌مى پێكهاته‌یێن خه‌لكى.
دوو: ده‌وله‌تا نه‌ریتى
ده‌وله‌تا نه‌ریتى ژ به‌رچاڤترین و نێزیكترین جورێ ده‌وله‌تێ یه بو مه و نمونێن وێ ژى وه‌ك ده‌وروبه‌رێن مه و ولاتێن كیشوه‌رێ ئاسیا ناڤه‌راست و ئه‌فریقیا و به‌شه‌ك ژ ئه‌مریكا. ژ گرنگترین پێكهاته‌یێن وێ بنه‌مال، ئیجاخ و عه‌شیره‌ت و ئه‌ڤ پێكهاته ژى ل سه‌ر بنه‌مایێن مروڤكانێ و هه‌ستپێكرنێ په‌یدا دبن. ده‌ستهه‌لات دڤان پێكهاته‌یان دا تاك ده‌نگى و نه دیكوكراسى یه و ئاراسته‌یا وێ هێزا ئابورى و جڤاكى و ئاینى بو خوه دكێشیت و دڤان وه‌لاتان دا ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا هێزا عه‌شیره‌تا مه‌زن كو مه‌زنترین پله‌یا ڤان پێكهاته‌یا نه ئێكگرتن په‌یدا دبیتن.
كورد و ده‌وله‌تبون:
ژبه‌ركو هێشتا یوتوبیا ده‌وله‌تبونێ ل ده‌ف كوردان نه بویه راستى دڤێت گرێكێن ئاڤابونا وێ بهێنه ڤه‌كرن و ئه‌ڤا نوكه دهێته هه‌مبێزكرن و دیتن سه‌دا سه‌د سالوخه‌تێن ده‌وله‌تا نه‌ریتى دێ خوه ل سه‌ر سه‌پینیت و سه‌ره‌راى وێ چه‌ندێ كو مه هنده‌ك نیشانێن بچویكێن ده‌وله‌تا موردن لبه‌ر چاڤن و هێژ ئه‌و نیشانه ژى حبرێ ل سه‌ر كاغه‌زێ نه و نه هاتینه پراكتیزه‌كرن. بو یه ده‌لیڤه یا ل كاره مه هنده‌ك پره‌نسیپێن كارا لبه‌ر چاڤ هه‌بن و مه به‌رهه‌ڤى بو شێوه و ره‌نگ و پێكهاته‌یێن وێ ده‌وله‌تێ هه‌بن.
ئه‌نجام:
ژبه‌ركو بابه‌ت گرێدایى چونیه‌تیا ده‌وله‌تا چاڤه‌رێكرى یه و پره‌نسیپێن ده‌وله‌تا نه‌ریتى ب هه‌مى هویر بینیێن خوه ڤه ل سه‌ر مه دگونجن و به‌شێ هه‌ره مه‌زن ژى بو فاكته‌رێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و سه‌له‌فگه‌ریێ دزڤرن و بو وێ گوتنا ژڤێ راستر نابیت بهێته گوتن كو ئه‌ڤه ژى وێ چه‌ندێ دگه‌هینیت كو نابیت دیالوك دناڤبه‌را من و وى دا دروست ببیت و ده‌ركرنا كه‌سێ دى ژناڤ بازنه‌ى كو ئه‌ڤه ژى ژ بنه‌مایێن هزرا عه‌شیره‌تگه‌ریێ نه و ئه‌ڤ هزره ژى بوینه ده‌ره‌نجامێ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیان ل سه‌ر بنه‌مایێ ره‌تكرنا هزرا یێ دى، ئه‌ڤ دخوه ب خوه‌دا دژى پره‌نسیپێن ره‌خنێ نه، ژبه‌ر كو ره‌خنه‌گرتن پروسه‌یه‌كا هوشمه‌ندانه‌یا مروڤایه‌تیێ یه، هه‌ر وه‌سان داد په‌روه‌رى یه دبریار و فه‌رمانداریێ دا. ئه‌و كه‌سێ ره‌خنێ نه‌گریت ژى ناهێلیت كه‌س ره‌خنێ لێبگریت و ئه‌ڤا هه ژى بو یه سه‌ره‌نجامێ شكه‌ستنا چه‌ندین شوره‌شێن كوردى، ژبه‌ركو ره‌خنه نه بویه بنه‌مایێ ئاڤا بونا هه‌ر شوره‌شه‌كێ ژ پێخه‌مه‌ت زالبون ل سه‌ر خه‌له‌تیێن بورى و پلان و نه‌خشه و رێكێن نوى نه گرتینه به‌ر، ژبه‌ر كو ره‌خنه ژلایێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ ڤه كو ده‌ستهه‌لاتا ئێكێ یه دچیته دخانا هلوه‌شیانا به‌رژه‌وه‌ندیان دا.
ئه‌ڤا ژ سه‌رهلدانێ وه‌ره ئه‌م هه‌ست پێدكه‌ین، كو كوردێن ڤێ هه‌رێمێ پاشمایێ سیاسه‌ته‌كا تاكره‌ون، سه‌ربارى گڤاشتنێن عه‌قلیه‌تا روژهه‌لاتى و سه‌لفگه‌ریێ ب هه‌مى بنه‌مایێن خوه ڤه و ژ په‌یره‌وكرنا سیاسه‌تا ده‌ستهه‌لاتا حزبى یا به‌ر ته‌نگ سه‌ركردایه‌تیا مه نه‌شیایه خوه ژ چارچوڤێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و بنه‌مایێن وێ رزگار بكه‌ت و نه شیایه وى روخسارى بو جڤاكه‌كێ سڤیل پێكبینیت و ئه‌ڤ جڤاكه یێ به‌رهه‌ڤ بیت ژبو پێكئینانا یان هاتنا ده‌وله‌ته‌كا مودرن.
ده‌رئه‌نجامێ جورێ هه‌لبژارتنا ده‌وله‌تێ:
دڤێت ئه‌و چه‌نده ژبیر نه‌چیت كو قوناغا ئه‌ڤر و ئه‌م تێدا دبورین قوناغه‌كا زورا هه‌ستیاره، ژبه‌ر كو وه‌لاتێن دراوسێ مژویلى دانانا نه‌خشه‌یێ پاشه‌روژێ نه ژ بو مه، و دڤێت ئه‌و چه‌نده ژى یا زانا بیت، كو هیچ جاره‌كێ وه‌لاتێن روژئاڤایى پالده‌رێن وێ چه‌ندێ نینن و نه بوینه كو ده‌وله‌ته‌كا مودرن ل سه‌ر بنه‌مایێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و سه‌له‌فگه‌ریێ په‌یدا ببیت. ژبه‌ر كو كوردستان ب حوكمێ جوگرافیا خوه روژهه‌لاتى یه و وه‌لاتێن روژهه‌لات ب رامانا شارستانیه‌تا كه‌ڤن و هێلیڤانكا ئاینێن عه‌سمانى. و ده‌ربازبون ژڤان فاكته‌ران نه پروسه‌كا ب ساناهى یه دا به‌رهنگارى چ شاشیان نه بین، كو د ئه‌نجامدا ئه‌و شاشى ببنه به‌ربه‌ست بو ده‌وله‌تبونا مه، بویه دڤێت هه‌ولێن مه رژدتر بن ژبو په‌یره‌وكرنا پروسا ره‌خنێ و هزرا كه‌سێ دى و خوه ژ په‌یره‌وێ من و من و تاكه به‌رژه‌وه‌ندیێن من و بنه‌مالا من رزگار بكه‌ین.
په‌راوێز:
نیكولا مكیافیلى 1469 ـ 1527
+ ل ئیتالیا ژدایك بویه، گرنگترین په‌رتوكێن (الامیر) ل سالا 1913 ل مه‌نفایێ نڤیسى یه.
+ الگائفیه فى الدوله و المجتمع ـ الحوار المتمدن
برمان غلیون ـ 21/8/2006
+ مقومات الدوله الحدیپه
عبدالرحمن تیشورى
دبلوم علاقات اقتصادیه دولیه
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق