په‌رتوك ـ نڤیسینا هه‌والێ روژنامه‌ڤانى

ده‌ستپێك

دبیت هێشتا مه‌ ئاریشا نه‌بونا خانده‌ڤایى هه‌بیت، گه‌له‌ك جاران ئه‌م گله‌ییان دكه‌ین و دبێژین سه‌ره‌راى په‌یدابونا چه‌ند زانكویان ل دهوكێ، سه‌ره‌راى هه‌بونا چه‌ند روژنامه‌ و گوڤاران، ده‌زگه‌هێن وه‌شانێ و به‌لاڤكرنێ كو چه‌ندین په‌رتوك دبوارێن جودا دا ده‌رئێخستینه‌، به‌لێ هێشتا نه‌شیاینه‌ سه‌رنجا خانده‌ڤایى لدووڤ حه‌زا خوه‌ راكێشین.

ئه‌ڤێ چه‌ندێ ژى دبیت ئه‌گه‌رێن خوه‌ هه‌بن، ئێك ژ وانان ژى دبیت ئه‌م نه‌شیاینه‌ یا پێدڤى بو دپه‌رتوكخانان دا په‌یداكه‌ین و هه‌ر ژێده‌رێ وى بڤێت و هه‌ر په‌رتوكا وى بڤێت و دچ بوار دا بیت بو به‌رهه‌ڤ بكه‌ین.  بمن وه‌ره‌ كه‌نگى دئێك گه‌هشتنه‌ك دناڤبه‌را خانده‌ڤایى و نڤیسه‌رى دا په‌یدا بو، هینگێ نڤیسین دێ بیته‌ پیشه‌سازیه‌ك و دێ بیته‌ كاره‌ك وه‌ك هه‌ر كاره‌كێ دى، دبه‌رامبه‌ر دا خانده‌ڤا ژى دێ شێت به‌رامبه‌ر پارێ خوه‌ تشته‌كى كریت، كو راست حه‌زا وى تێر بكه‌ت.

جارێ ئه‌م ژ رۆژنامه‌ڤانیێ ده‌ست پێبكه‌ین، نێزیكترین په‌یوه‌ندى دناڤبه‌را نڤیسه‌رى و خانده‌ڤاى دا روژنامه‌ و گوڤارن. بویه‌ ئه‌م دێ چاوان شێین روژنامه‌ڤانیێ كه‌ینه‌ پیشه‌سازیه‌ك و كه‌ینه‌ كاره‌كێ پیشه‌ى وه‌ك هه‌ر كاره‌كێ دى، هینگێ دێ شێین تشته‌كى كه‌ین، جوان، لێكداى و دبه‌رامبه‌ر دا دێ شێین پره‌كا باوه‌ریێ دناڤبه‌را خو و خانده‌ڤایى دا چێكه‌ین. هینگێ دێ مه‌ ئومێده‌ك هه‌بیت كو ئه‌ڤ پره‌ دێ شێت مه‌ دزووترین ده‌مدا نێزیكى ئێك كه‌ت.

ئه‌ڤ په‌رتوكا ئه‌ڤ ده‌ستپێكه‌ ژێرا هاتیه‌ نڤیسین، هه‌ولدانه‌كه‌ بو چاوانیا نڤیسینا هه‌والێ روژنامه‌ڤانى. بهزرا مه‌ ئه‌ڤرو هه‌والێ روژنامه‌ڤانى دهه‌مى بواره‌كیدا گه‌له‌ك گرنگیا خوه‌ هه‌یه‌ و هه‌م خه‌لك پویته‌ى دده‌تێ و هه‌م خانده‌ڤا دخوینیت و ژلایه‌كێ دیڤه‌ بویه‌ چاڤ و گوهێ خه‌لكى و ب ساناهى دخانیێ خوه‌ ڤه‌، دترومبێلێ دا، ل سه‌ر كارى دشێت گرنگترین رویدان بزانیت، ئاگه‌هى ژ هه‌ر تشته‌كى هه‌بیت و دهه‌مى بواره‌كى دا. شوینا ده‌نگ و باسێ رویدانێ ژ ده‌ڤێ خه‌لكه‌كى بزانیت و ئه‌و خه‌لكێ هه‌ لدویڤ حه‌زا خوه‌ وى ده‌نگ و باسى به‌لاڤ بكه‌ت، تشتێ بچویك مه‌زن كه‌ت و راستیێ تێك ب شێلیت. دێ برێكا خاندنا یان گوهلێبونا یان دیتنا ڤى هه‌والێ باوه‌رپێكرى شێت هه‌مى تشته‌كى ژ وێ رویدانێ زانیت، بكورتى و تێر زانین و ژ ژێده‌ره‌كێ باوه‌پێكرى. دبیت گه‌له‌ك جاران ژى بو وى خانده‌ڤاى یان وى خه‌لكى ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ نه‌ روخسابیت سه‌رێ خوه‌ بكه‌ته‌ دهه‌مى سوحبه‌ت و ئاخفتنان را، به‌لێ ده‌ما روژنامه‌كێ دكریت، ژبه‌ر كو دوێ روژنامێ ژى دا هنده‌ك كه‌س هه‌نه‌ و بتنێ كارێن وان دویڤجون و خرڤه‌كرنا پێزانینانه‌ و به‌رچاڤكرنا نوترین رویدان، لڤێره‌ بو وى گه‌له‌ك ئاسانتره‌ و خوشتره‌ ژ نێزیك ده‌نگ و باسێ ڤێ رویدانێ بزانیت و ته‌مام رویدانێ هه‌میێ وه‌ربگریت ژ رهـ و ریشالان، ژبه‌ر كو دگه‌ل خاندنا وى هه‌والى هه‌مى تشت تێدا هه‌یه‌ و هه‌ر تشتێ وى بڤێت دێ ژێ وه‌رگریت. گه‌له‌ك جاران ژى دێ هه‌واله‌كى خوینیت كو بو وى گه‌له‌ك یێ گرنگه‌ و ئه‌گه‌ر برێكا وێ روژنامێ نه‌بایه‌ نه‌دشیا یان ئه‌و ده‌نگ و باسه‌ نه‌دزانى. ئه‌ڤا ل سه‌رى وه‌ك پێدڤیا هه‌والى بو خانده‌ڤاى و خه‌لكى و كا گه‌هاندنا ڤى هه‌والى بو وى چه‌ند یا گرنگه‌.

لڤێره‌ دڤێت بو رێزێن ده‌ستپێكى یێن ڤێ نڤیسینێ بزڤرین، دێ چاوان شێین پران دناڤبه‌را خانده‌ڤاى و نڤیسه‌رى دا په‌یدا كه‌ین. وێ باوه‌ریێ ده‌ینه‌ خانده‌ڤاى، به‌لێ هه‌ره‌ روژنامه‌كێ بكره‌ و ئه‌و هه‌والێ تو تێدا دبینى دشێت گه‌له‌ك مفایى بده‌ته‌ ته‌، بره‌نگه‌كێ زانستیانه‌ یێ هاتیه‌ نڤیسین و دشێت حه‌زێن ته‌ تێر بكه‌ت. بو ڤێ چه‌ندێ ژى و مفا وه‌رگرتن ژ چه‌ند ژێده‌رێن روژنامه‌ڤانى، ل سه‌ر نڤیسینا هه‌والى و هونه‌رێ ڤێ نڤیسینێ و سه‌ربور و ڤه‌كولینێن روژنامه‌نڤیسێن خودان سه‌ربور دڤى بوارى دا، ئه‌م شیاین په‌رتوكه‌كێ تایبه‌ت ب نڤیسینا هه‌والێ روژنامه‌ڤانى ڤه‌ به‌رهه‌ڤ بكه‌ین. پیشه‌سازیا نڤیسینا هه‌والى، هونه‌رێ ڤێ نڤیسینێ، رێكێن چاوانیا نڤیسینێ، دارشتنه‌كا جوان و لێكداى و بكورترین په‌یڤ پترین خانده‌ڤاى خر ڤه‌كه‌ت. چاوان روژنامێ چاڤ ل پترین خانده‌ڤایه‌ و حه‌ز دكه‌ت دهه‌مى بواره‌كیدا خانده‌ڤا لدوور خر ڤه‌ بیت، هه‌ر وه‌سان ل به‌رامبه‌ر خانده‌ڤا ژى چاڤ ل روژنامێ و نڤیسه‌رێن وێ یه‌ ب جوانترین شێواز ب خوشترین زمان. سه‌رنجا وى بهێته‌ راكێشان و ئه‌و لدویڤ روژنامێ بگه‌ریت و روژنامه‌ بگه‌هیته‌ مالا وى، بگه‌هیته‌ كارێ وى و هه‌ر جهه‌كێ قه‌ست دكه‌تێَ پسیارا روژنامێ ژێ بكه‌ت.

به‌لێ ئامانجا سه‌ره‌كى ژ ده‌رئێخستنا ڤێ په‌رتوكێ ئه‌وه‌، ئه‌م چاوان تشته‌كێ باش و برێكێن باش بكه‌ینه‌ دده‌ستێ خانده‌ڤاى دا، هینگێ خانده‌ڤا بخوه‌ ژى دێ شێت په‌یوه‌ندیێن خوه‌ دگه‌ل مه‌ خوشكه‌ت، دیوارێ ژ ئێك دویركه‌تنێ دناڤبه‌را مه‌ دا، بخو دێ هه‌رفیت.

ئامانجا دوێ ژ دروستكرنا ڤێ په‌رتوكێ بو خودیێ روژنامه‌نڤیسى و ئه‌و كه‌سێ لدویڤ هه‌والى دگه‌ریت، ئه‌و كه‌سێ هه‌والى دنڤیست كو پترتر ل سه‌ر دروستكرنا هه‌والى شاره‌زا ب بیت. ژبه‌ر كو په‌رتوكێ دڤى بوارى دا ئه‌گه‌ر نه‌بن دكێمن و ئه‌گه‌ر هه‌بن ژى ب زمانێن دى دكه‌ڤنه‌ به‌رچاڤ.

بویه‌ دڤێ په‌رتوكێ دا چه‌ندین ده‌رگه‌ه هاتینه‌ قوتان، هه‌ر ژ پێناسه‌یێن هه‌والى و گرنگیا هه‌والى و پێكهاته‌یێن هه‌والى و نڤیسینا هه‌والى و نووترین شێوازێن ڤێ نڤێسینێ، چاوانیا دارشتنا هه‌والى، چاوانیا ژێگرتنا مانشێته‌كێ باش و سه‌رنج راكێش بو هه‌والى، لایه‌كێ دى یێ ڤێ په‌رتوكى چاوانیا گه‌هاندنا ده‌نگ و باسێن رویدانێ كو ژ لایێ روژنامه‌نڤیسى و په‌یامنێرى دهێنه‌ گه‌هاندن. چاوانیا ب ده‌ستڤه‌ئینانا پێزانینێن رویدانێ، ژێده‌رێن رویدانێ چنه‌، مه‌رجێن ڤى روژنامه‌نڤیسى چنه‌، هه‌ر رویدانا هه‌بیت دێ بیته‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى، دگه‌ل ته‌رخانكرنا به‌شه‌كى بو چاوانیا بكارئینانا خالبه‌ندیێ دنڤیسینێ دا كو براستى ژى مه‌ كێماسیه‌كا به‌رچاڤ دڤى بوارى دا هه‌یه‌ دنڤیسینێن خوه‌ دا.

 

ناڤه‌رۆك

به‌شێ ئێكێ:   هه‌وال

 هه‌وال چیه‌؟

 ده‌ستپێكا په‌یدابونا هه‌والى

 مه‌ره‌م ژ دروستكرنا هه‌والى

 بهایێن هه‌والى

 ژێگرتنا هه‌والى

 گرنگیا هه‌والى بو خانده‌ڤاى

 جورێن هه‌والى

 دابه‌شكرنا هه‌والى

 بنه‌مایێن هه‌والى

 یاسا و پره‌نسیپێن هه‌والى

 پێكهاته‌یێن هه‌والى

 پیڤه‌رێن هه‌والى

 پیشه‌سازیا هه‌والى

 پێناسا هه‌والى

 لیستا ژێده‌ران

به‌شێ دوێ: دارشتنا هه‌والى

 دارشتن

 مه‌رجێن هه‌والى

 ژێده‌رێن هه‌والى

 دارشتنا هه‌والى

 نڤیسه‌ر 

 هونه‌رێ نڤیسینێ

 ژێگرتنا رویدانێ

 مه‌رجێن رویدانێ

 رێكێن دارشتنا هه‌والى

 مانشێت

 ناڤه‌روك

 لیستا ژێده‌ران

به‌شێ سیێ: نڤیسینا هه‌والى

 كه‌لیشه‌یێ هه‌والى

 دابه‌شكرنا هه‌والى

 مانشێتی ناڤه‌كی

 نڤیسینا مانشێتى

 كه‌نگى مانشێت دهێته‌ هه‌لبژارتن

 جورێن مانشێتى

 مانشێتى سه‌ره‌كى

 مانشێتى سه‌رى

 مانشێتێ خارێ

 چاوانیا هه‌لبژارتنا مانشێتى

 چاوانیا نڤیسینا ژمارێ دمانشێتى دا

 ده‌ستپێك  ـ  لید ( lead)

 پێناسا لیدى      lead

 لید چیه‌؟

 پێكهاته‌یێن لیدی

 باگراوه‌ندێ هه‌والی

 كارێن باگراوه‌ندى

 لیستا ژێده‌ران

به‌شێ چارێ: خالبه‌ندى

 خالبه‌ندی دهه‌والى دا 

 خال (.):

 ڤێرگول (،):

 خال و ڤێرگول (.،):

 دووخال (:):

 گیومه‌ "......."، ((     )):

 نیشانا پرسیارێ (؟):

 نیشانا سه‌رسورمانێ (!):

 سێ خال (...):

 كڤان ( ):

 تیره‌ (ـ):

 ژماره‌:

 سپێرم

 لیستا ژێده‌ران

به‌شێ پێنجێ: روژنامه‌نڤیس

 روژنامه‌نڤیس كی یه‌؟

 گرنگیا روژنامه‌نڤیسى بو روژنامێ

 روژنامه‌نڤیس پێدڤى چیه‌؟

 لیستا ژێده‌ران

 

هه‌وال

هه‌وال چیه‌؟

نوچه‌، ده‌نگ و باس، هه‌وال. گه‌له‌ك ناڤ یێن بو په‌یدابوین و ئه‌ڤ ناڤێن هه‌ دده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ دا دبه‌ربه‌لاڤن و هه‌میان ژى كار پێ دهێته‌كرن. هه‌مى ژى ده‌ربرینێ ژ ڤه‌گوهاستنا  روودانه‌كێ دكه‌ن، ئه‌و ژى جهێ په‌یڤا (خبر) یا عه‌ره‌بى دگریت. بو نڤیسینا خوه‌ ژى و دا روبه‌روى تێك شێلانێ نه‌بین و بابه‌تێ مه‌ زووتر بگه‌هیت، ئه‌م دێ (هه‌وال) بكار ئینین كو ل هه‌رێما كوردستانێ پتر یێ به‌ربه‌لاڤه‌. 

نڤیسینا هه‌والى پروسه‌یه‌كه‌ وه‌ك هه‌ر پروسه‌یه‌كا دى، ژوى قالبى ده‌ركه‌تیه‌ كو بتنێ سالوخه‌تدانا یان ڤه‌گێرانا رویدانه‌كێ بیت. بویه‌ پیشه‌سازیه‌ك و گرنگیه‌كا تایبه‌ت دروژنامه‌ڤانیێ دا بو دهێته‌دان. ئه‌ڤ پێشكه‌فتنا بله‌ز بسه‌ر داهاتى ژ ئاژاوێ ده‌رنه‌كه‌تیه‌، به‌لكو وه‌ك كاره‌كێ پیشه‌سازى وه‌ك هه‌ر كاره‌كێ دى روژنامه‌ و گوڤار و ئاژانسان هه‌ڤركى ل سه‌ر دروستكرنا وێ كریه‌. پیڤه‌ر بو هاتینه‌ دانان، بنه‌ما و پێكهاته‌ بو هاتینه‌ دروستكرن. رویدان تا دگه‌هیته‌ دوماهیك قوناغ و دچیته‌ چاپێ و دكه‌ڤیته‌ به‌رده‌ستێ خانده‌ڤاى دبن چه‌ندین فلته‌ران را دبورت. دارێشتنه‌كا تایبه‌ت، تێر و ته‌سه‌ل، زمانه‌كێ سڤك و خوش و په‌یڤێن لێكداى بو دهێنه‌ ژێگرتن، خانده‌ڤا چاڤه‌رێى دیتنا وى هه‌والى دمینیت. بویه‌ هه‌وال وه‌ك هه‌ر كه‌ره‌سته‌یه‌كێ دى بویه‌ پێدڤیه‌كا ژیانێ و گرنگى و پویته‌دان ژ لایێ خه‌لكى ڤه‌ بو دهێته‌دان.

ده‌ستپێكا په‌یدابوونا هه‌والى

مێژوا ده‌ستپێكا په‌یدابونا هه‌والى ڤه‌دگه‌ریته‌ ده‌ستپێكا مروڤایه‌تیێ، روژانه‌ ب ده‌هان هه‌والان مروڤ گوهـ لێدبیت. هه‌ر رویدانه‌كا بهێته‌ ڤه‌گێران تو دشێى ب هه‌وال ناڤ لێبدانى، به‌لێ نه‌ هه‌ر هه‌واله‌ك ژڤان ژى دبیته‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى. دناڤ كوردان دا ب گه‌له‌ك شێوه‌یان هه‌وال دهاتنه‌ ڤه‌گوهاستن، گه‌ر حاكمه‌كى ڤیابا (هه‌ر وه‌كو دچیروكان دا دهاته‌ ڤه‌گێران)، هه‌واله‌كى دناڤ خه‌لكى دا به‌لاڤ كه‌ت دا برێكا گزیرا یان بانگ هلدێرێن خو دناڤ كولانان دا گه‌رن و دگه‌ل ده‌نگێ دهولێ، ئه‌و ده‌نگو بو خه‌لكى دگه‌هاندن. برێكا كاروانیا ده‌ما ژ گونده‌كى چه‌ند كه‌سه‌ك دچونه‌ جهه‌كێ دویر ب مه‌ره‌ما كاروانى و متایێ خوه‌، كومه‌كا ده‌نگ و باسان دگه‌ل خوه‌ دئینان و خه‌لكى بگرنگى وه‌ردگرتن. ل هنده‌ك جهان ژى (قاسد) هه‌بون و كارێ ڤان كه‌سان بتنێ ڤه‌گوهاستنا ده‌نگ و باسان بو.

مه‌ره‌م ژ دروستكرنا هه‌والى

روژانه‌ ل ده‌وروبه‌رێن مه‌ ب ده‌هان رویدان دهێنه‌ گوهلێبون. ل بازارى ده‌ما كه‌سه‌ك هه‌ڤاله‌كێ خوه‌ دبینیت، پسیارا ده‌نگ و باسێن وى ژێدكه‌ت، ده‌نگ و باسێن مالا وى یان جهێ لێكار دكه‌ت یان ئه‌و هه‌ڤال و كه‌س و كارێن ژ ده‌ف هاتى. دپه‌یوه‌ندیا ته‌له‌فونى دا پسیارا ده‌نگ و باسان و سه‌ره‌خوشیێ ژ ئێك و دوو دهێته‌كرن، ئێك بچیته‌ ده‌ڤه‌ره‌كا دى یان سه‌فه‌ره‌كێ بكه‌ت و بزڤریته‌ مال، چ كه‌تیه‌ به‌ر چاڤان وه‌ك ده‌نگ و باس بو مالا خو و خێزانا خو ڤه‌دگێریت. لڤێره‌ روژانه‌ ئه‌م چه‌ندین ده‌نگ و باسان گوهلێدبین و هه‌مى ژى جهێ پویته‌ پێدانێ نه‌ و هه‌مى ژى سه‌رنجا یێ به‌رامبه‌ر رادكێشن. كه‌سێ پسیاركه‌ر ب بێهن ته‌نگى ڤه‌ دمینته‌ ل هیڤیا یێ به‌رامبه‌ر كا چ دتویركێ وى دا هه‌یه‌ و دێ چ تشتێ نوى بو وى بێژیت. 

مه‌ره‌م ژ هه‌والێ روژنامه‌ڤانى ئه‌وه‌، ئه‌و ده‌نگ و باسن كو رویدانان وه‌ك راپورت برێكا وێ به‌لاڤوكێ بو پتریا خه‌لكى بهێنه‌ ڤه‌گوهاستن. رویدان بهێنه‌ پاقژكرن و لدویڤ رێچا وێ به‌لاڤوكێ بهێنه‌ هه‌لبژارتن.

بكورتى: هه‌وال راپورته‌كه‌ ل سه‌ر رویدانان، به‌رسڤا لایه‌نێن سه‌ره‌كى یێن وێ رویدانێ دگه‌هینیت، بكورتى و تێر و ته‌سه‌لى دهێته‌ نڤیسین، پتریا جاران جهێ خوه‌ دلاپه‌رێ ئێكێ دا دگێریت، لدویڤ گرنگیا وى ژ سیماتێن وى ژى كورتى و زمان سڤكى و ره‌وانبێژى یه‌ یان ژى مروڤ دشێت بێژیت هه‌وال چیروكه‌كا گه‌له‌ك كورته‌.

بهایێن هه‌والى

هه‌ر تشتێ جهێ پویته‌دانا خه‌لكى بیت دڤێت بهایه‌ك بو هه‌بیت. پێنه‌ڤێت ژى بهایێن تشتا ژ ئێك جودانه‌. تشتێ بالكێش و جهێ پویته‌دانێ بهایێ وى گرانتره‌ و هوسا، ژبه‌ر هندێ ژى بهایێ هه‌والى دڤان چه‌ند خالان دا دیار دبیت، (ده‌م، له‌زاتى، ژێنه‌گرتن و رێكنه‌كه‌فتن، به‌رنیاسى و ناڤدارى، كارتێكه‌ر جهێ پویته‌دانێ، به‌ربه‌لاڤبون و سه‌یرو سه‌مه‌رى).

أ ــ پویته‌دانا خه‌لكى: 

چه‌ند بون و مرن، نه‌ساخى، ئاهه‌نگ و شه‌هیان هه‌بن، چه‌ند ئاتاف، شه‌ر و كوشتن، به‌رزه‌بون و ئه‌شكه‌نجه‌دان هه‌بن، چه‌ند خه‌لك هه‌ست بكه‌ت ژیانا وى یا روژانه‌ نه‌ یا ئارامه‌ و هه‌ست ب بێهن ته‌نگیێ بكه‌ت! خه‌لك پتر دژیانێ دا ئالوز دبیت و هزرێ ل ئایندێ خو دكه‌ت، هه‌مى تشته‌ك بو وى گرنگ دبیت و ئه‌و یێ به‌رهه‌ڤه‌ ب هه‌ر رێكا هه‌بیت وى ده‌نگ و باسى بزانیت و ئه‌و رویدان دبیته‌ جهێ سه‌رنجا وى.

ب ــ ژێده‌رێ ده‌نگ و باسان:

ئه‌و چ تشته‌ دبیته‌ ژێده‌رێ ده‌نگ و باسان، ئه‌و په‌یوه‌ندیا راسته‌وخو خه‌لك باوه‌ریا خوه‌ دده‌تێ و پشت به‌ستنێ ل سه‌ر دكه‌ت. ب بیته‌ كاره‌ك وه‌ك هه‌موو كارێن دى و داهاته‌ك ددویف را هه‌بیت، تو بشێى ئه‌و تشتێ ته‌ به‌رچاڤ كرى بكه‌یه‌ كه‌ره‌سته‌ك و كه‌سانه‌ك لدویف بگه‌ریت! بكرێ وێ ژى پێنه‌ڤێت خانده‌ڤایه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌م مژارا خوه‌ بێخینه‌ سه‌ر هه‌والێ روژنامه‌ڤانى، خانده‌ڤایه‌ یان ئه‌و كه‌سه‌ یێ حه‌ز دكه‌ت بكورتى و ب ساناهى ئه‌و دویڤچونه‌ بكه‌ڤیته‌ به‌ر ده‌ستێن وى. ژبه‌ركو ئه‌وى جهه‌كێ باوه‌رپێكرى دڤێت ڤان پێزانینان ژێ وه‌ربگریت، ده‌ما رویدانه‌ك په‌یدا دبیت بو وى گه‌له‌ك یا گرنگه‌ ڤان پسیاران ژ وى ده‌نگ و باسى بزانیت، ئه‌و ژى (كێ، ل كیرێ، كه‌نگى، چ، بوچى و چاوا). دا كو ئه‌ڤ هه‌واله‌ یان ده‌نگ و باسه‌ ب دروستاهى بگه‌هیته‌ پسیاركه‌رى دڤێت بنه‌مایێن هه‌والى هه‌مى دناڤ دا هه‌بن. هه‌وال یێ تژى به‌رسڤ بیت، خانده‌ڤا یان پسیاركه‌ر پێدڤى چ ژێده‌رێن دى نه‌بیت بو وى ده‌نگ و باسى بو ب ده‌ستڤه‌ئینانا پێزانینان. هه‌ركه‌سێ لجهێ رویدانێ به‌رهه‌ڤبوى دبیته‌ ژێده‌رێ ڤه‌گوهاستنا ڤێ رویدانێ، به‌لێ چه‌ند ژڤان ژێده‌ران تو دشێى باوه‌ریا خو بده‌یه‌ سه‌ر، دیسان چه‌ند ژڤان ژێده‌ران دێ بنه‌ هه‌والێن روژنامه‌ڤانى، هه‌ر وه‌كو مه‌ گوتى روژانه‌ ب ده‌هان رویدان په‌یدا دبن، هه‌ر ژ رویدانێن بونێ و مرنێ و تا ئه‌و مرنا كه‌سه‌كێ نه‌نیاس و ل گونده‌كێ دویر ژى بیت، كو ئه‌م بشێین بێژینێ هه‌وال و برێكا وى هه‌والى پتریا خه‌لكى بخوینن و گوهلێ ببن. گرنگترین ژێده‌رێن ده‌نگ و باسێ هه‌والى، ئه‌ڤێن روژنامه‌نڤیس پشت به‌ستنێ ل سه‌ر دكه‌ت، ئه‌ڤه‌نه‌ (ژێده‌رێن فه‌رمى، ژێده‌رێن نێزیك، ژێده‌رێن ئاگه‌هدار، ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى، ژێده‌رێن بینه‌ر، ژێده‌رێن ئاماده‌ بوى).

ج ــ له‌زاتى:

گرنگى و بهایێ هه‌والى دنویاتیا وى دا یه‌. ئه‌گه‌ر كه‌ڤن بو تو چه‌ند هونه‌رى ژى د دارێشتنا وى دا بكار بینى دێ تاما خوه‌ ژ ده‌ست ده‌ت و كه‌س پویته‌ى ناده‌تێ. ژبه‌ركو پسیاركه‌ر یێ لدویڤ گه‌ریایى و ئه‌و پێزانینێن وى ڤیاین یێن بده‌ست خوه‌ڤه‌ ئیناین، ئه‌گه‌ر دكێم بن ژى یێ ژ جهێ پویته‌دانا وى ده‌رباز بوین. ژبیرنه‌كه‌ ژى ئه‌ڤرو ته‌كنه‌لوژیایێ سه‌ر یێ ژ گه‌له‌ك تشتان ستاندى و ئه‌و كه‌س یێ زیره‌كه‌ یێ زویتر هه‌والێ خوه‌ به‌رهه‌ڤ دكه‌ت، ئه‌گه‌ر خه‌مسارى ددویڤچونا هه‌والى دا هاته‌كرن و پسیاركه‌رى و خانده‌ڤاى هه‌مان هه‌وال ژ ژێده‌ره‌كێ دى وه‌رگرت، جاره‌كێ گیروبون و دووجار گیروبون لوى ده‌مى ئه‌و به‌لاڤوكا تو تێدا كاردكه‌ى دێ سه‌نگا خوه‌ ژ ده‌ست ده‌ت و خانده‌ڤایێ ته‌ دێ یێ چارچوڤه‌كرى بیت.

ژێگرتنا هه‌والى

مه‌ گوت هه‌ر ده‌نگوباسه‌ك یان هه‌ر رویدانه‌ك هه‌واله‌ كه‌. ئه‌ڤ كوما ده‌نگ و باسان روژانه‌ دگه‌هنه‌ روژنامێ، روژانه‌ دبنه‌ جهێ سه‌رنج و دویڤچونا په‌یامنێرى و ئه‌وێ رویدانێ بو روژنامێ ڤه‌دگوهێزیت. ئه‌ڤ رویدانه‌ دبن چه‌ندین فلته‌ران را ده‌رباز دبن تا دبنه‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى و دگه‌هیته‌ به‌رده‌ستێ تایپچنى. ژوێ كوما ده‌نگ و باس و رویدانان بتنێ ئه‌و دهێنه‌ هه‌لبژارتن و دبنه‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى یێن پتر په‌یوه‌ندى ب پتریا خه‌لكى ڤه‌ هه‌ین. بو نمونه‌ هه‌واله‌كێ لدوور به‌لاڤكرنا ئازوقه‌ى گه‌له‌ك گرنگتره‌ ژ هه‌واله‌كێ دى كو دراگه‌هاندنه‌كا رێڤه‌به‌ریا بیناسازیێ دا 20 دولار ژ ئێك ته‌نا چیمه‌نتوى هاتینه‌ خار. ژبه‌ر كو خه‌لك هه‌مى یێ به‌شداره‌ دوه‌رگرتنا ئازوقه‌ى دا، به‌لێ بو هه‌میا نه‌ یا گرنگه‌ كا چیمه‌نتو گران ببیت یان ئه‌رزان ببیت و هنده‌ك كرێدارن و هنده‌ك ژى یێن دخانیێن خو ڤه‌ و بو وان هه‌واله‌كێ نه‌ یێ بالكێشه‌. نمونه‌كا دى هه‌واله‌ك بهێته‌ به‌لاڤكرن و تێدا قوربانیێن بیڤه‌له‌رزه‌كێ ل یابانێ گه‌هشتبنه‌ 500 كه‌سان و هه‌واله‌كێ دى كو تێدا خانیه‌ك ل كوردستانێ ب هه‌رفیت و تێدا كه‌سه‌ك بهێته‌ كوشتن. پێنه‌ڤێت ئه‌و كه‌سێ خانى بسه‌ر دا هاتى، بو وى گرنگه‌ و دڤێت بزانیت ئه‌و كیه‌ و ته‌مه‌نێ وى چه‌نده‌ و ل كیرێ ئه‌و رویدان په‌یدا بویه‌ و دیسان ئه‌گه‌رێن وێ رویدانێ ژى چ بوینه‌. هه‌ر چه‌نده‌ ل رویدانا یابانێ 500 كه‌س هاتینه‌ كوشتن، بتنێ خانده‌ڤا دێ سه‌رێ خو هژینیت و زێده‌تر نه‌. بو خه‌لكى گه‌له‌ك دێ یا گرنگتر بیت هه‌والێ دهێته‌ به‌لاڤكرن یان ئه‌و ده‌نگویا دهێته‌ ڤه‌گوهاساتن ب ویڤه‌ یان ده‌وروبه‌رێن ویڤه‌ گرێداى بیت. فلته‌ره‌كێ دى كو ئه‌و كوما ده‌نگ و باسان دناڤرا دبورن و نه‌هێلاین ببنه‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى، سیاسه‌تا روژنامێ یان وێ به‌لاڤوكێ یه‌ یا ئه‌و په‌یامنێر و روژنامه‌نڤیس تێدا كار دكه‌ت. بو نمونه‌ به‌لاڤوكه‌كا تایبه‌ت ب ته‌ندروستى ڤه‌ بو وێ كلیپكرنا سترانه‌كێ ژلایێ هونه‌رمه‌نده‌كى ڤه‌ گرنگ نینه‌ و هوسا هه‌ر به‌لاڤوكه‌كێ سیاسه‌تا خو هه‌یه‌ و دیسان سیاسه‌تا وى لایه‌نى په‌یره‌ و دكه‌ت یێ ته‌مویلا پاره‌ى بو به‌رهه‌ڤ دكه‌ت. فلته‌ره‌كێ دژى یێ هه‌ى كو تا رادده‌یه‌كى كارتێكرنا خوه‌ یا هه‌ى، ئه‌و ژى میزاجا ئه‌و كه‌سێ وى ده‌نگ و باسى به‌لاڤ دكه‌ت و تا چ راده‌ گرنگیێ دده‌تێ و خه‌مێ ژێ دخوت، هه‌وال نابیت ل سه‌ر میزاجى بهێته‌ به‌لاڤكرن، به‌لكو هه‌ر ده‌م پیڤه‌ر ئه‌وه‌ كا بو رێژه‌یا چه‌ند كه‌سان یا گرنگه‌. 

گرنگیا هه‌والى بو خانده‌ڤاى

1. پالپشتیا شیانێن كه‌سان دكه‌ت كو هه‌مى تشته‌كى ژ ده‌وروبه‌رێن خوه‌ بزانیت، بێى زانینا ڤان رویدانان ژى چ پێزانین بو وان په‌یدا نابن. نه‌شێت به‌شدارى یان ئاگه‌هى هیچ تشته‌كى ب بیت، وه‌ك بابه‌تێن ئابورى، سیاسى، ته‌ندروستى، هونه‌رى و وه‌رزشى...... هتد.

2. به‌رفره‌هكرنا پێزانینێن كه‌سان، لدویڤ ئه‌گه‌ر و چاوانیا چێبونا وان رویدانان یێن ل ره‌خ و دورێن وى په‌یدا دبن، كا چ گرێدان دگه‌ل ئێك هه‌نه‌. لڤێره‌ ژى ئه‌ڤ كه‌سێن هه‌ ژ نێزیك دێ ل هه‌مى تشته‌كى ئاگه‌هـ بن و دێ شێن زوى بوچونێن خوه‌ ل سه‌ر وان رویدانان ده‌ن و دێ دبه‌رهڤ ژى بن بو هه‌ر پێشهاته‌كا نوى.

3. هه‌وال دێ شێت هه‌مى حه‌زێن خه‌لكى تێر كه‌ت و پێزانینان بو به‌رهه‌ڤكه‌ت. پێزانینان، كا چ ل ده‌وروبه‌رین وى روییدده‌ت. پێزانین و ئاگه‌هبونا وان دبوارێن روشنبیریه‌تێ و فێربونێ دا، پێزانینێن وان ل سه‌ر دێ چاوان شێت دید و بوچونێت خوه‌ ده‌ربریت یان دێ چاوان شێت شروڤه‌كرنێ ده‌ته‌ دیاردا و ئه‌و تشتێن چێدبن. (البرت. ل. هستر) دبێژیت: كه‌س رامانا برسێ نزانیت، بتنێ ئه‌وێن ل جهێن دایخستى دژین و ئه‌و كه‌سێن چ ژێده‌رێن هه‌وال و ده‌نگ و باسان نه‌گه‌هنێ.

(كنت كوبر) دپه‌رتوكا خوه‌ یا بناڤێ (حق المعرفه‌) لدوور ڤه‌شارتنا ده‌نگ و باسان ژ جه‌ماوه‌رى دیاردكه‌ت، كو مافێ هاولاتیه‌ بزانیت چ لدورێن وى رویدده‌ت و یێ پر زانین بیت. مافێ هاولاتیه‌ هه‌وال ب دروستاهى و ته‌مام و بله‌ز بو بهێنه‌ ڤه‌گوهاستن، ئه‌و هه‌وال بله‌ز بن بێى ڤه‌شارتن و گوهرینا هیچ پێزانینه‌كێ، دبێژیت: بێى ڤێ ژى دشیان دا نینه‌ ئازادیا سیاسى و به‌شداریا هاولاتى دده‌ربرینێ دا په‌یدا بیت.

جورێن هه‌والى

كه‌سێ هه‌والى لدویڤ گرنگیا وى بو به‌لاڤوكێ ڤه‌دگوهێزیت، دڤێت شاره‌زا بیت ل وى جهێ ئه‌و به‌لاڤوك دسنورێن وێ دا به‌لاڤ دبیت. هه‌واله‌ك گرێدایى زێده‌كرنا ده‌مژمێرێن كاره‌با دهوكێ بو هاولاتیه‌كێ خه‌لكێ دهوكێ گه‌له‌ك گرنگتره‌ كو كاره‌ب شه‌ڤ و روژان ل سلێمانیێ هه‌بیت. هه‌والێن سه‌رنج راكێش ژى دوو جور هه‌نه‌ ئه‌و ژى هه‌والێن پوزه‌تیڤ و یێن نێگه‌تیڤ، هه‌ردوویان ژى وه‌ك ئێك سه‌رنجا خوه‌ بو خانده‌ڤاى هه‌یه‌، به‌لێ هه‌ر ئێك ب ره‌نگه‌كى كارتێكرنێ ل خانده‌ڤاى دكه‌ت.

ا ــ هه‌والێن پوزه‌تیڤ: 

هه‌مى وان هه‌والان ڤه‌دگریت یێن گه‌شبینى تێدا هه‌ى و خوش گوزه‌رانیا خه‌لكى پێ ب ساناهى دكه‌ڤیت.

 نمونا ئێكێ

 (سوبه‌هى په‌نزین بێ پلێت دێ هێته‌ به‌لاڤكرن)

هه‌واله‌كێ پوزه‌تیڤه‌ و یێ گرنگه‌، روژانه‌ بره‌كا پاره‌یێ شوفێران ب هه‌روه‌ بو كرینا په‌نزینا بازرگانى دچیت.

نمونا دوێ

(هه‌یڤه‌كا دى پروژێ كاره‌با (دهوك ـ كاشێ) دێ ب دوماهیك هێت)

هه‌واله‌كێ خوشه‌ بو هه‌میان، ژبه‌ركو ئه‌ڤه‌ پتره‌ ژ 18 سالان خه‌لك ژبه‌ر نه‌بون و كێمیا كاره‌بێ دنالیت، زێده‌بارى گه‌له‌ك كارێن دى یێن روژانه‌ دێ ب ساناهى كه‌ڤن و دێ ژ ئاریشا گه‌رمێ و سه‌رمایێ قورتال بیت.

ب ــ هه‌والێ نێگه‌تیڤ:

هه‌مى وان هه‌والان ڤه‌دگریت، یێن جوره‌ ره‌شبینیه‌ك تێدا هه‌ى.

 نمونا ئێكێ

 (ساله‌كا دیژى دێ هشكه‌ سالى هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌گریت)

 هه‌واله‌كێ نێگه‌تیڤه‌، ژبه‌ركو زیانێن هشكه‌سالیێ گه‌له‌كن. هه‌ر ژ كێمبونا ئاڤێ و هشكاتیێ و توزبارینێ و ئه‌و زیانێن ب جوتیارى و گه‌شت و گوزارى دكه‌ڤن، ژ ئه‌گه‌رێ ڤى هه‌والێ نێگه‌تیڤ. به‌لێ هه‌واله‌كێ سه‌رنج راكێشه‌ و خه‌لكى دڤێت تا دوماهیا هه‌والى بخوینیت و كا كێ ئه‌ڤ داخویانیه‌ دایه‌ و ئایا ئه‌و جهێ گوتى یێ باوه‌رپێكریه‌ یان نه‌.

نمونا دوێ

(ده‌مژمێرێن كاره‌با گشتى دێ هێنه‌ كێمكرن)

ژبه‌ر گرنگیا كاره‌با گشتى و گرنگیا هه‌والى، كا سه‌ده‌م چنه‌ دێ ب هه‌واله‌كێ سه‌رنج راكێش هێته‌ زانین، به‌لێ یێ نێگه‌تیڤ.

دابه‌شكرنا هه‌والى

هه‌وال لدویڤ گه‌له‌ك بنه‌مایان دهێته‌ دابه‌شكرن، دێ هه‌ولده‌ین بكورتى ل سه‌ر ڤان بنه‌مایان و جوداكرنا وان راوه‌ستین.

أ‌. هه‌والێ چاڤه‌رێكرى: ئه‌و هه‌والن كو په‌یامنێر دزانیت دێ ئه‌و هه‌واله‌ دده‌مه‌كێ گونجاى دا رویده‌ت، دێ ریكورد و كامیرا خوه‌ هه‌لگریت و چیت دویڤچونا خوه‌ كه‌ت و هه‌والێ خوه‌ ژێ دروست كه‌ت.

ب‌. هه‌والێ نه‌ چاڤه‌رێكرى: ئه‌و هه‌والن كه‌سێ ئاگه‌هـ و پێزانین ل سه‌ر ده‌مێ رویدانا وێ نینه‌، ژ نشكه‌كێ ڤه‌ په‌یدا دبن. ئه‌ڤ جورێن هه‌والان ژى گه‌له‌ك دگرنگن و سه‌رنج راكێشترن ژ هه‌والێن چاڤه‌رێكرى. روژناما چالاك و پتر خانده‌ڤا تر ئه‌وه‌ یا پویته‌كێ زێده‌ دده‌ته‌ ڤى جوره‌ هه‌والى.

ج‌. هه‌والێ چاڤه‌رێكرى یێ نه‌ سه‌ركه‌فتى: وه‌ك وان هه‌ولان كو پیشانگه‌هه‌ك بهێته‌ ڤه‌كرن، هاتنا شانده‌كى یه‌ و مه‌ره‌ما وى هاتنا وى شاندى ژى ل پێش وه‌خت یا زانى یه‌.

د‌. هه‌والێن سڤك: ئه‌ڤ جورێ هه‌والان، هه‌مى وان هه‌والان ڤه‌دگریت كو خانده‌ڤا بو مژویلكرنێ و بێهن ڤه‌دانى وان دناڤ لاپه‌رێن روژنامێ دا دخوینیت. وه‌ك بابه‌تێن (هونه‌رى، وه‌رزشى، رویدان، تشتێن سه‌یر و سه‌مه‌ر).

ه‌. هه‌والێن گرنگ و دژوار: هه‌ر هه‌واله‌كێ بو ژین و ژیانا خه‌لكى یێ گرنگ بیت، بزانیت دێ كارتێكرن ل ژیانا وى یا روژانه‌ بیت.

و‌. هه‌والێن هه‌لكه‌فتان: هه‌والێن روژنامه‌یى یێن گرێدایى سالڤه‌گه‌ر و روودان و رۆژێن ئاهه‌نگێن ده‌ست نیشانكرى دسالنامان دا.

بنه‌مایێن هه‌والى

ژبلى پێناسه‌یێن بو هه‌والى هاتینه‌ كرن، به‌رده‌وام دیتن و پێناسه‌یێن نوى دكه‌ڤنه‌ به‌رچاڤ، هه‌مى ژێده‌رێن فێربونێ و خویندنا كارێ روژنامه‌نڤیسى ل وه‌لاتێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا و ئه‌وروپا و گه‌له‌ك وه‌لاتێن دى ل سه‌ر وێ چه‌ندێ رێكه‌فتینه‌ كو ئه‌و بابه‌تێن هه‌والێ روژنامه‌نڤیسى ژێ په‌یدا دبن، ئه‌ڤێن ل خارێ نه‌.

1. هه‌ر بابه‌ته‌كێ گرنگ بیت و ئاماده‌ى هه‌بیت بو به‌لاڤكرنێ.

2. هه‌ر بابه‌ته‌كێ ژ جهێ رویدانا وێڤه‌ نزیكى خه‌لكى بیت.

3. هه‌ر بابه‌ته‌كێ ئاسایى نه‌بیت یان ژ تشتێن ئاسایى نویتر بیت.

4. هه‌ر بابه‌ته‌كێ په‌یوه‌ندى بخه‌لكى ڤه‌ هه‌بیت، وه‌ك بابه‌تێن ته‌ندروستى و ئاسایش و ئاستێ ژین و ژیانا خه‌لكى و ب تایبه‌ت دبوارێ گوهرینێ دا ـ ژمارێن به‌رزى و نزمى ......هتد.

5. هه‌مى بابه‌تێن په‌یوه‌ندى ب زاروك و كه‌سێن ب ته‌مه‌ن ڤه‌ هه‌ى.

6. هه‌مى جوره‌ ململانه‌ك، سه‌ربازى، ئابورى، روشنبیرى و .........هتد.

7. هه‌ر گوهرینه‌كا دچوارچوڤێ كومه‌لگه‌هێ دا بهێته‌ دیتن یان كرن، بلندبون و نزمبونا بهاى، یاسا، فه‌رمانبه‌ر و به‌رپرسێن دیار، داب و نه‌ریت، پێدڤیاتى و ئه‌و تشتێن دهێنه‌ زانین كو وان گوهرین ب سه‌ردا ناهێت.

8. هه‌ر تشته‌كێ په‌یوه‌ندى ب بازرگانى و دارایى ڤه‌ هه‌بیت.

9. هه‌مى جورێن قه‌یرانان.

10. هه‌مى بارودوخه‌كێ گرژ و نه‌ ئارام.

11. هه‌مى تشته‌ك ژ رێژا گشتى ده‌رباز ببیت.

12. هه‌مى رویدانێن نه‌ چاڤه‌رێكرى.

13. رویدانێن مروڤایه‌تى، رویدانێن هاتن و چونێ، ئاگر به‌ربونێ......هتد.

14. تاوان و سزا.

15. هه‌مى جوره‌كێ یارى و بون و هه‌لكه‌فتان.

16. هه‌مى جوره‌كێ ئه‌نجامان، به‌رهه‌مێن كشتوكالى، به‌رهه‌م و قازانجا كارگه‌هـ و پروژه‌یان و دیسان زیانا وان...... هتد.

17. بابه‌تێن سوزدارى، هاریكارى، كاره‌ساتێن مروڤایه‌تى دبارودوخێن دژوار دا.......هتد.

18. هه‌ر تشته‌كێ په‌یوه‌ندى ب سیاسه‌تا ناڤخو و ده‌رڤه‌ هه‌بیت.

یاسا و پره‌نسیپێن هه‌والى

بو نڤیسینا هه‌والى، كومه‌كا یاساو پره‌نسیپان هه‌نه‌ پێدڤیه‌ دده‌مێ دارشتنا هه‌والى دا روژنامه‌نڤیس لبه‌ر چاڤ وه‌ربگریت، بێى به‌رچاڤ وه‌رگرتنا ڤان یاسا و پره‌نسیپان ژى هه‌واله‌كێ باش ده‌رناچیت و دێ له‌نگیێ بخوه‌ ڤه‌بینیت. دتیورا روژنامه‌نڤیسیا هه‌ڤچه‌رخ دا چه‌ند پره‌نسیپه‌ك هه‌نه‌ دڤێت هه‌وال به‌رسڤا وان هه‌میان بده‌ت. ناڤ ئینانا (w,so) بو روژناما (ئه‌نجلو) یا ئه‌مریكى ڤه‌دگه‌ریت كو ئه‌ڤ رێچه‌ ل جهێن جودایێن سه‌ر عه‌ردى دكارێ روژنامه‌ڤانیێ دا چه‌سپاند، دبێژیت: هه‌والێ روژنامه‌نڤیسى دڤێت به‌رسڤا پێنج پرسیاران بده‌ت كو هه‌مى ب پیتا (w) ده‌ستپێدكه‌ن، ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌نه‌. (who،when ، were، what،why). هنده‌كێن دى (how) برامانا چاوا ژى ل سه‌ر زێده‌كه‌ن.

پێكهاته‌یێن هه‌والى

ژلایێ تیورى ڤه‌، دڤێت هنده‌ك مه‌رج بو هه‌والى هه‌بن كو دگه‌ل شێوازێ هه‌والان بگونجن. 

1. دڤێت هه‌وال یێ راست بیت و براستى هاتبیته‌ رویدان.

2. دڤێت یێ بالكێش بیت و بو پتریا خه‌لكى یێ گرنگ بیت.

3. دڤێت زمانێ نڤیسینا وى یێ خوش و سڤك بیت، كورت و تێرو ته‌سه‌ل بیت.

4. نویاتى و هویربینى تێدا هه‌بیت.

پیڤه‌رێن هه‌والى

دبیت هه‌وال ل سه‌ر گه‌له‌ك پیڤه‌ران بهێته‌ دانان، هه‌والێن بالكێش ژى دڤێت ڤان خالان به‌رچاڤ وه‌ربگریت.

رێژا رویدانێ: ده‌مێ رویدانێ زور یێ گرنگه‌ بو دروستكرنا هه‌والى و ده‌م و جهێن روژنامه‌ لێ ده‌ردكه‌ڤیت.

رونى: ئه‌گه‌ر هه‌وال یێ رون و به‌رفره‌هـ بیت، خانده‌ڤان پتر دشێت سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل دا بكه‌ت و زوى تێبگه‌هیت و بو په‌یامنێرى ژى ب ساناهیه‌.

مه‌زناهى: چه‌ند هه‌وال یێ بالكێش بیت و رویدانا وى یا مه‌زن بیت، دێ گرنگیا خوه‌ بو خه‌لكى پتر هه‌بیت.

نێزیكى: چه‌ند هه‌وال بو خه‌لكى یێ به‌رجه‌سته‌ بیت و ل ده‌وروبه‌رێن وى هاتبیته‌ رویدان، بو وى خوشتر و باشتره‌.

پیشه‌سازیا هه‌والى

دویڤچون و دارێتنا هه‌والى، بویه‌ جوره‌ پیشه‌سازیه‌ك. هه‌والى پێشكه‌فتنه‌كا مه‌زن بخو ڤه‌ دیتیه‌ و ئه‌ڤ پێشكه‌فتنه‌ دبن چه‌ندین قالبان را ده‌رباز بویه‌، تا گه‌هشتیه‌ زمانێ وێ یێ نڤیسینێ ژى. رێكا نڤیسینا هه‌والى و دارێتنا وى و تا دگه‌هیته‌ وى قالبى كو به‌ره‌ڤ چاپێ ڤه‌ دچیت و تا ئه‌و هه‌وال دگه‌هیته‌ به‌ر ده‌ستێ خانده‌ڤاى، پیشه‌سازیه‌ك و سه‌نعه‌تكاریه‌ك بو هاتیه‌ ئه‌نجامدان. ژبه‌ر هندێ ژى ڤه‌كوله‌ر پویته‌كێ مه‌زن دده‌نه‌ ڤى بابه‌تى كو خوه‌ دگه‌ل پێشكه‌فتنێن روژانه‌ بگونجینیت، ئه‌ڤێن روژنامه‌ڤانى روژانه‌ بخوه‌ ڤه‌ دبینیت و دگه‌هنێ، وه‌ك زانست و هونه‌ر و پیشه‌سازى.

پێناسا هه‌والى

هه‌والێ روژنامه‌ڤانى، ئه‌ڤرو ژ وێ قوناغێ ده‌رباز بویه‌ كو ئه‌م بێژین بتنێ سالوخه‌تدانا رویدانه‌كێ بیت كو ئه‌و رویدان جهێ گرنگى و پویته‌دانا خه‌لكى بیت. به‌لكو ئه‌ڤرو هه‌وال بویه‌ پیشه‌سازیه‌ك و ئه‌ڤ پیشه‌سازیا روژنامه‌ڤانى دگه‌ل روژان به‌رفره‌هـ دبیت، خه‌لك پویته‌ى دده‌تێ. دویڤچونا ده‌نگ و باسا و قالبدان  و به‌لاڤكرنا وان دگه‌ل قوناغا ئه‌ڤرو یا ته‌كنه‌لوژیا پێشكه‌فتى و نوى، چه‌ندین گرنگیێن دى بخوڤه‌ دیتینه‌. د ئه‌ڤرویا پرى هه‌ڤركى و ئایدلوژیه‌تێن جودا و هزرێن جودا دا.

دبیت دقوناغه‌كێ دا ئه‌ركێ نڤیسه‌رى و په‌یامنێرى بتنێ ئه‌و بیت دێ چاوان رویدانه‌كێ بو خه‌لكى ڤه‌گوهێزیت و ڤه‌گێریت. به‌لێ دقوناغا ئه‌ڤرو دا ئه‌ڤ كاره‌ دبن چه‌ندین بنه‌ما و پێناسه‌یان را دبوریت.

گه‌له‌ك پێناسه‌ بو هه‌والى هاتینه‌ دارێتن و هه‌مى ژى ده‌ربرینێ ژێ دكه‌ن. هنده‌ك په‌یڤا هه‌وال (news) برامانا تشتێن نوى دزانن و هنده‌ك دبێژن هه‌وال ژ كورتكرنا ڤان په‌یڤان هاتیه‌ وه‌رگرتن (North   باكور،  East  روژهه‌لات،  West   روژئاڤا،   South  باشور)، رامانا وێ ژى رویدانێن هه‌ر چار پارچێن جیهانێ.

ـ دكتور فاروق ئه‌بوزێد، دبێژیت: چ پێناسێن ئێكانه‌ بو هه‌والى نینن، ژبه‌ركو تێگه‌هشتنا هه‌والى ژ چه‌رخه‌كى بو چه‌رخه‌كێ دى جودایه‌، ژبه‌ر هندێ ژى په‌یداكرنا تێگه‌هشتنێ بو هه‌والى خو ژ زه‌مه‌نى یان كومه‌لگه‌هێ ڤه‌دكێشیت. دبێژیت ژى، نه‌بونا پێناسه‌یه‌كا ئێكگرتى نابیت ئه‌م ژ گرنگیا هه‌والى كێم بكه‌ین. دكتور فاروق ئه‌بو زێد دبینیت كو باشترین پێناسه‌ بو هه‌والى ل وه‌لاتێن هه‌ژار و كه‌تى ئه‌وه‌، راپورته‌ك بهویرى و بابه‌تیانه‌ به‌حسێ رویدانه‌كێ یان هه‌لكه‌فته‌كێ یان هزره‌كا راست بكه‌ت كو په‌یوه‌ندى ب به‌رژه‌وه‌ندیێن پتریا خه‌لكى ڤه‌ هه‌بیت و بالكێشیا وان براكێشیت1. 

ـ دكتور عه‌بدولله‌تیف حه‌مزه‌، دبێژیت: هه‌وال بابه‌ته‌كه‌ و گرنگتره‌ ژ هه‌مى بابه‌تێن روژنامێ، بو خانده‌ڤاى ژ لایه‌كى ڤه‌ یێ گرنگه‌ و بو روژنامێ ژى ژلایه‌كێ دیڤه‌. ب داهاته‌كێ پر باش بو روژنامێ ڤه‌دگه‌ریت. عه‌بدولله‌تیف حه‌مزه‌ دبێژیت: هه‌وال تشته‌كێ نویه‌ و خانده‌ڤا یێ چاڤه‌رێ یه‌ دێ كه‌نگى روژنامه‌ ده‌ركه‌ڤیت دا بچیت بخوینیت2. 

ـ دكتور خه‌لیل سابات، دبێژیت: رویدانه‌كا باش بیت بو به‌لاڤكرنێ یا گرنگ بیت ژلایێ كومه‌لگه‌هێ ڤه‌3. 

ـ دكتور ولیه‌م میرى، دبێژیت: روژنامه‌ ل ئێكێ و دوماهیێ هه‌ر هه‌واله‌، هه‌واله‌ روژنامێ دروست دكه‌ت، ده‌نگ و باس هه‌بونا روژنامێ دسه‌لمینین4. 

ـ جه‌لاله‌لدین حه‌ماسى، دبێژیت: هه‌ر هه‌واله‌كێ سه‌رنڤیسه‌ر یان به‌رپرسێ به‌شێ هه‌والان ل روژنامه‌كێ ببینیت كو بو به‌لاڤكرنێ باشه‌ و پێدڤى ببینیت ل سه‌ر خه‌لكى بهێته‌ به‌لاڤكرن5. 

ـ دكتور مه‌حمود ئه‌دهه‌م، دبێژیت: سالوخه‌تدانه‌كا هویربینانه‌ یا بابه‌تیانه‌ یه‌ (روژنامه‌، گوڤار) پێ دهێنه‌ نیشان دان، بزمانه‌كێ سڤك و روهن و ده‌ربرینه‌كا كورت6. 

ـ دكتور ئیبراهیم ئیمام، دبێژیت: هه‌وال رویدانێن ئه‌ڤرونه‌ و سوبه‌هى، ئه‌و رویدان دبنه‌ مێژۆ7. 

ـ دكتورا ئیجلالا خه‌لیفه‌، دبێژیت: هه‌ر تشتێ گرنگى تێدا بیت، پتریا خه‌لكى ل سه‌ر رێكبكه‌ڤن، د سه‌ر جوداهیا كه‌سایه‌تیا وان یا روشه‌نبیرى و هزرى و ئاستێ وان یێ ئاقلى. دیسان راپورته‌كه‌ ل سه‌ر رویدانه‌كێ پێشتر بو خه‌لكى نه‌ یا روهن بو، بهویر بینى و ژ ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى هاتیه‌ كومڤه‌كرن8. 

ـ دكتور عه‌بدولفه‌تاح عه‌بدولنه‌بى، دبێژیت: پروسه‌یه‌كه‌، تێدا پێزانینێن دروست دگه‌هنه‌ كه‌سان لدوور كاكلكا وان رویدانێن دناڤ كومه‌لگه‌هێ دا چێدبن دده‌مه‌كێ زه‌مه‌نى و دیاركرى دا9.

ـ دكتور مه‌حمود علم ئه‌لدین، دبێژیت: راپورته‌كا نویا بله‌زه‌ ل سه‌ر رویدانێن ژ نشكه‌كێ ڤه‌ په‌یدا دبن، پێكهاتیه‌ ژ ماددێن سیاسى یێن رویدانێ ب هویربینانه‌ و راستگویانه‌. دیسان به‌رسڤا هه‌مى لایه‌نان ناده‌ت و دپتریا جاران دا ل سینگێ لاپه‌رێ ئێكێ دهێته‌ نڤیسین، وه‌ك دویڤچون بو گرنگترین پێشهاتێن ده‌نگ و باسان10.

ـ فورد تلكیف، دبێژیت: هه‌ر تشته‌كێ نه‌یێ ئاسایى بیت و ئازریایى بیت، هه‌واله‌. دبێژیت ژى هه‌كو سه‌یه‌ك له‌قه‌كێ ل پێ مروڤه‌كى دده‌ت ئه‌و نه‌ هه‌واله‌، به‌لێ ده‌ما مروڤ له‌قه‌كێ ل پێ سه‌یه‌كى دده‌ت ئه‌و هه‌واله‌11. 

ـ ماكنیل، دبێژیت: هه‌وال كومكرنا راستیانه‌ لدوور رویدانێن دهێنه‌ ئه‌نجامدان، كو دبنه‌ جهێ پویته‌دانا خه‌لكى و روژنامه‌ و چاپ به‌لاڤ دكه‌ت12. 

ـ دكتور عه‌بدولستار جه‌واد، دبێژیت: هه‌وال تشته‌كه‌ مه‌ پێش وه‌خت نه‌زانیه‌، تشته‌كه‌ یێ ژبیركرى یان تو تێنه‌گه‌هشتیه‌13. 

ـ ئه‌دیب خه‌زور، دبێژیت: هه‌وال جوره‌كێ روژناما ئازاده‌، راستیێن هویربینانه‌ و دروست و نوى ل سه‌ر رویدانان كو بو كومه‌لگه‌هێ دگرنگ بن14. 

ـ جیرالد جونسون، دبێژیت: هه‌وال ساله‌وخه‌تدانا یان راپورتا رویدانه‌كا گرنگه‌ بو خه‌لكى و دهه‌ڤده‌م دا بو په‌یامنێرى ژى زور یا گرنگه‌،  په‌یامنێره‌ كه‌سێ ئێكێ ددانیت، كا ئه‌ڤێ رویدانێ چه‌ند گرنگیا خوه‌ بو به‌لاڤكرنێ هه‌یه‌15. 

ـ فرایزر بوند، دبێژت: هه‌وال راپورته‌كا ده‌مى یه‌ ل سه‌ر هه‌ر تشته‌كێ نه‌ ئاسایى  و بهێته‌ رویدان، هه‌والێ باش ئه‌و هه‌واله‌ ئه‌ڤێ گرنگیا پترین خه‌لك بو خو رادكێشیت16. 

ـ ماكدوجل، دبێژیت: هه‌وال راپورته‌كه‌ ل سه‌ر رویدانه‌كا ده‌ست نیشانكرى و روژنامه‌ به‌لاڤكرنا وێ ب داهاته‌كێ ماددى دزانیت17.

 

لیستا ژێده‌ران:

• محمد البنداوى، ملامح التحیز و الموچوعیه‌ فى كل من الفكر الاجتماعى الانسانى. المستقبل العربى، فبرایر 1989 ص 28.

• البرت. ل. هستر، دلیل الصحفى فى العالم الپالپ، ترجمه‌ كمال عبدالرۆف، الدار الدولیه‌ للنشر و الگبع، 1988 ص. 10.

• سامى عزیز، الصحافه‌ مسۆلیه‌ و سلگه‌، 1981. 

• روژنامه‌گه‌رى و روژنامه‌نوسى هاوچه‌رخ، د محمد الدورى، وه‌رگێران سوزان جه‌مال و لوقمان غه‌فور .

• هونه‌رى روژنامه‌نووسى ـ حه‌بیب كه‌ركوكى، و: سه‌میره‌ ئه‌حمه‌د ـ ده‌زگاى توێژینه‌وه‌ و بلاوكردنه‌وه‌ى موكریانى ـ 2008.

• ـ هه‌وال، راپورت و وتووێژ، مه‌نسور سدقى هه‌ولێر 2008

• ـ فن الخبر الصحفی، دراسه‌ نچریه‌ و تگبیقیه‌، تالیف دكتور عبدالجواد سعید محمد ربیع، قسم الصحافه‌، كلیه‌ الاداب، جامعه‌ المتوفیه‌، دار الفجر للنشر و التوزیع، 2005 ـ 

• ـ سوسیولوجیا الخبر الصحفى، دراسه‌ فى انتقا‌و و نشر الاخبار، الدكتور عبدالفتاح ابراهیم، العربى للنشر و التوزیع 1989.

1. دكتور فاروق ابو زید: فن الخبر الصحفىـ دراسه‌ مقارنه‌ بین الصحف فى المجتمعات المتقدمه‌ و النامیه‌ ـ دار الشرق 1981. ص 21.

2. دكتور عبداللگیف حمزه‌: المدخل فى فن التحریر الصحفى ـ القاهره‌ ـ دار الفكر العربى. ص. 59 ـ 50.

3. دكتور خلیل صابات : الصحافه‌ ـ مهنه‌ و رساله‌ ـ القاهره‌ ـ.دار المعارف 1977. ص19، ص20.

4. دكتور ولیم المیرى : الاخبار مصادرها و نشرها ـ القاهره‌ مكتبه‌ الانجلو المصریه‌ 1986. ص 5.

5. جلال الدین الحماصى : المندوب الصحفى ـ القاهره‌ _  مكتبه‌ الانجلو 1964. ص23.

6. دكتور محمود ادهم : فن الخبر ـ 1979. ص 42.

7. دكتور ابراهیم امام : دراسات فى الفن الصحفى ـ القاهره‌ مكتبه‌ الانجلو 1991. ص 95.

8. دكتوره‌ اجلال الخلیفه‌ : علم التحریر الصحفى و تگبیقاته العملیه‌ فى وسائل الاتصال الجماهیریه‌ ـ القاهره‌ ـ مكتبه‌ الانجلو المصریه‌ 1980. ص 45: ص 46.

9. دكتور عبدالفتاح عبدالنبى : سوسیولوجیا الخبر الصحفى. ص 24.

10. دكتور محمود علم الدین : الفن الصحفى. ص 187.

11. ماكنیل: تعلیم الصحافه‌، نیویورك 1961. ص112.

13. عبدالستار جواد ـ فن كتابه‌ الاخبار ـ عمان 2002 ص 43.

14. ادیب خچور: الخبر الصحفى ، دمشق ـ مگابع دار البعپ 1982. ص 23.

15. اتجاهات الاعلام الغربی.. دراسه‌ فی الاعلام الاپكلو امریكی بغداد- دار الحریه‌ 1995 ص16.

16. بوندف. فرازر مقدمه‌ للصحافه‌ شركه‌ ماكمیلان- نیویورك 1961 ص78

17. دلیل الصحفی فی العالم الپالپ- ترجمه‌ كمال عبد الرۆوف القاهره‌ الدار الدولیه‌ للنشر والتوزیع 1988 ص57

 

دارشتنا هه‌والى

دارشتن

رولێ نڤیسه‌رێ هه‌والى گه‌له‌ك یێ گرنگه‌ بو چاوانیا به‌رهه‌ڤكرنا هه‌والى. ئه‌و رویدانا دگه‌هیته‌ به‌رده‌ستێن وى، پشتى دچه‌ند قوناغێن دارشتنێ را ده‌ربازدبیت، كا دێ چاوان وێ رویدانێ كه‌ته‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى، كه‌ته‌ كه‌ره‌سته‌یه‌ك و گه‌هینته‌ بازارى. دڤێت ئه‌وى هه‌والى وه‌ك هه‌ر كه‌ره‌سته‌یه‌كێ دى ل بازارى شیانێن وێ چه‌ندێ هه‌بن رێك و پێكیه‌كێ و جوانیه‌كێ و دارشتنه‌كا جوان بو دروست بكه‌ت، جوان به‌رچاڤ بكه‌ت، ئه‌ڤێ پروسێ ژى دبێژنێ دارشتن (الصیاغه‌). پشتى هه‌وال دگه‌هیته‌ به‌شێ نڤیسینا هه‌والان، دڤێت دوباره‌ پێداچونه‌ك ل سه‌ر رویدانێ بو بهێته‌كرن، پێزانینێن وێ دوباره‌ بهێنه‌ ڤه‌ دیتن، ب هویربینانه‌ دویڤچون بو بهێته‌كرن. شنوى كه‌لیشه‌یه‌كێ روژنامه‌ڤانى بو بهێته‌ دروستكرن و زمانه‌كێ هه‌وال نڤیسینێ كو تایبه‌تیه‌كا خوه‌ هه‌بیت ژلایێ نڤیسه‌رێ هه‌والى ڤه‌. زمانزان بیت، فه‌رهه‌نگه‌كا زه‌نگین هه‌بیت، بزانیت دێ چاوان په‌یڤێن گونجاى و تێر رامان هه‌لبژێریت.

 مه‌رجێن هه‌والى

ده‌ما نڤیسه‌ر هه‌ولدده‌ت رویدانه‌كێ بكه‌ته‌ هه‌وال، دڤێت هنده‌ك مه‌رج بو وێ نڤیسینێ هه‌بن تا ره‌نگێ هه‌والى بده‌ت و ببیته‌ كه‌ره‌سته‌یه‌كێ روژنامه‌ڤانى، ژوان ژى.

أ ـ ساده‌هى و رونى 

هه‌وال دڤێت یێ رون و ئاشكرا بیت و ب ساده‌هى هاتبیته‌ نڤیسین، دا پتریا خه‌لكى بشێت بخوینیت. مژه‌وى و ئالوزى دبه‌لاڤكرنا هه‌والى دا ژ تێنه‌گه‌هشتنا وى كه‌سى یه‌ بو ناڤه‌روكا ده‌نگ و باسى یێ هه‌وال ڤه‌گوهاستى. ژبو ڤێ چه‌ندێ ژى دڤێت ڤه‌كولین و دویڤچونه‌كا باشتر بو وى هه‌والى بهێته‌كرن و بهێته‌ راستڤه‌كرن ڤه‌. دنڤیسینا هه‌والى دا دڤێت ئه‌و په‌یڤ بهێنه‌ ژێگرتن یێن پتریا خه‌لكى تێبگه‌هن و هندى دشیان دا بیت ژ په‌یڤێن ئالوز هاتبیته‌ دویر ئێخستن. یا باشتر رێنڤیسه‌كا تایبه‌ت و گونجاى هه‌بیت ده‌مێ هه‌وال دهێته‌ نڤیسین.

ب ـ پێزانین

دڤێت هه‌وال ژ هه‌مى لایه‌كى ڤه‌ یێ تێر زانین بیت، دویڤچون و لێگه‌ریانا زانیاریان ژ هه‌مى لایه‌كى ڤه‌ باوه‌ریێ لده‌ڤ خانده‌ڤاى په‌یدا دكه‌ت. ئه‌و هه‌والێ ژ دویر هاتیه‌ نڤیسین و ڤه‌گوهاستن، باوه‌ریێ لده‌ڤ خانده‌ڤاى و وه‌رگرى ژ ده‌ست دده‌ت. خرڤه‌كرنا پتریا پێزانینان بهاى دده‌ته‌ هه‌والى.

ژێده‌رێن هه‌والى

ده‌ما هه‌وال دهێته‌ نڤیسین، دڤێت پشت به‌ستنێ ب ژێده‌ره‌كى بكه‌ت. چه‌ند ئه‌و ژێده‌ر یێ بهێز بیت، ئه‌و هه‌وال دێ پتر یێ باوه‌رپێكرى بیت. نه‌ مه‌رجه‌ ژى هه‌مى گاڤا ژێده‌رێ هه‌والى یێ ئاشكرا بیت و ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران دبیت ژێده‌ر نه‌هێته‌ دیاركرن. گرنگترین ژێده‌ر ژى: ژێده‌رێن فه‌رمى، ژێده‌رێن نێزیك، ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى، ژێده‌رێن ئاگه‌هدار، چاڤدێرێن رویدانێ، ئاژانس، بینه‌رێن رویدانێ، ئاماده‌بوى.

دارشتنا هه‌والى

كارێ په‌یامنێرى دویڤچوونا رویدانێ یه‌ و ب ده‌ستڤه‌ئینانا پترین زانیاریان، هه‌مى كوژیێن رویدانێ یێن ڤه‌شارتى و به‌رزه‌ بزانیت، دیسان یێ ئاگه‌هـ بیت، ئه‌و پێزانینێن وى ل سه‌ر رویدانێ خرڤه‌كرین، به‌رسڤا هه‌ر شه‌ش پرسیارێن پێكهاته‌یێن هه‌والى بده‌ت. پشتى ڤان هه‌مى پێزانینان ل سه‌ر رویدانێ وه‌ردگریت و دگه‌هینته‌ به‌شێ هه‌والى، دێ شنوى ده‌ست ب دارشتنا هه‌والى هێته‌كرن، ئه‌و ژى دێ دچه‌ند قوناغان را ده‌رباز بن تا دگه‌هیته‌ قوناغا چاپێ.

پێداچونه‌كا هویربینانه‌ بو هه‌مى لایه‌نێن رویدانێ، گرنگیا رویدانێ، ئه‌و ده‌نگ و باس چه‌ند یێ گونجایه‌ ژلایێ ده‌م و جهێن رویدان لێ په‌یدا بوى. دڤێت خواندنه‌كا كویر بو بابه‌تێ رویدانێ بهێته‌كرن، دا چ مژاتى و تشتێ نه‌دیار تێدا نه‌مینن، شنوى دێ دارشتنا دوماهیێ بو هێته‌كرن، دگه‌ل دارشتنێ ژى هندى دشیان دا بیت دێ هێته‌ كورتكرن، به‌لێ دگه‌ل ڤێ كورتكرنێ ژى نابیت رامانا رویدانێ تێك بچیت. مه‌رجه‌ هه‌مى ئه‌و راستى و ئه‌و پێزانینێن دناڤ رویدانێ دا هاتینه‌ وه‌رگرتن، وه‌ك خوه‌ بمینن. یا گرنگه‌ بو دانانا شوین تلێن دوماهیێ ل سه‌ر هه‌والى دوباره‌ ته‌ئكید ل ژماره‌ و ناڤ و پله‌ و پوست و جهێن دناڤ هه‌والى دا هاتینه‌ خار، بهێته‌ كرن ڤه‌. ژلایێ زمانى ڤه‌ و شاشیێن زمانى ئه‌گه‌ر هه‌بن بهێنه‌ راستكرن. ژلایێ یاسایى ڤه‌ چ كێماسى تێدا نه‌مینن و یێ گونجاى بیت.

 بو دارشتنا هه‌والى ژى دڤێت پێكهاته‌یێن هه‌والى بزانین، ئه‌و ژى هه‌وال ژ چه‌ند پارچه‌یان پێك دهێت:

(ده‌ستپێك، ناڤه‌روك، پاشماوه‌)

1.ده‌ستپێك 

 گرنگترین پێزانینێن دناڤ هه‌والى دا دهێنه‌ ژێگرتن، هنده‌ك تایبه‌تمه‌ند دبێژن دڤێت ژمارا په‌یڤێن وێ ژ سیهـان نه‌بورن. ده‌ستپێك ب سه‌نگا هه‌والى و دارێتنا وى دهێته‌ نیاسین، كورتیه‌كا بابه‌تى و ئاشكراكرنا ناسناما كه‌سا و جها و هه‌ر تشتێ په‌یوه‌ندیدار،  دوماهى پێزانینان ژى ل سه‌ر رویدانێ ئاشكرا دكه‌ت و خانده‌ڤاى نه‌چار دكه‌ت هه‌والى هه‌میێ بخوینیت.

2. ناڤه‌روك 

به‌شێن هه‌والى بخوڤه‌ دگریت.  لدویڤ رێزبه‌ندیه‌كێ دێ هێته‌ دارێشتن،  ژ تشتێ گرنگ و به‌ره‌ڤ خارێ یان كو ل ده‌ستپێكێ گرنگترین تشت دێ هێنه‌ نڤیسین و یێن گرنگیا وان كێمتر و تا ب دوماهى دهێن.

3. باگراوه‌ند

ئه‌و تشتێن بوینه‌ ئه‌گه‌رێ رویدانێ یان پێشئێخستنا وێ، ئه‌و ژى وه‌ك ناڤه‌روكێ لدویڤ گرنگیترینێ و پێدا یان كو گرنگیا وى كێمتر دێ دهه‌والى دا هێنه‌ دارێشتن.

نڤیسه‌ر 

كه‌سێ بكارێ دارشتنا هه‌والى رادبیت، دبێژنێ نڤیسه‌رێ هه‌والى. ڤى نڤیسه‌رى ژى دڤێت هنده‌ك خاسله‌ت لدوورا هه‌بن، دا بشێت بدروستى ب كارێ خوه‌ رابیت، ب جوانترین شێواز هه‌والێ خوه‌ به‌رچاڤ بكه‌ت و بكه‌ته‌ كه‌ره‌سته‌یه‌ك ل بازارى و لێگه‌ریان بو هه‌بیت. ژوان خاسله‌تان ژى، دڤێت نڤیسه‌ر كه‌سه‌كێ ئارام بیت، یێ ل سه‌ر خوبیت، شیانێن ئازراندنا بابه‌تى هه‌بن، هویربینانه‌ بیت بو هه‌ر پێزانینه‌كێ و ئه‌ڤ تشتێن ددویڤرا دهێن. زوى دتشتا بگه‌هیت، هشیار بیت، ڤه‌كرى بیت، بزانیت راستیان ژ شاشیان جودا كه‌ت، دیاسایێن روژنامه‌ڤانى دا یێ شاره‌زا بیت، شیانێن وه‌رگرتنا راستیان هه‌بن و بشێت خوه‌ بگونجینیت. یا گرنگ ژى ئه‌و شیان لده‌ف هه‌بن كو بزانیت خانده‌ڤاى چ دڤێت و چاڤ و گوهێن وى بخوینیت. ئه‌و شیان و وێره‌كى لده‌ف هه‌بیت، بوچونێن خو ل سه‌ر راستیان به‌رچاڤ بكه‌ت، خو ژ ته‌شهیركرنێ بده‌ته‌ پاش. نڤیسه‌ر دڤێت خودان دید و بوچونێن خوه‌ بیت، خودان شێوازێ خوه‌ بیت بو بابه‌تێ لبه‌ر ده‌ستێن وى، ژبه‌ر كو نینه‌ د جیهانێ دا دوو نڤیسه‌ر وه‌ك ئێك بن. دنڤیسینێ و دارشتنا هه‌والى ژى دا، جوره‌ هونه‌ره‌ك و سه‌نعه‌تكاریه‌ك بو دڤێت كو ئه‌و ژى بخودیێ نڤیسه‌رى ڤه‌ دگرێدانیه‌. دڤێت دیتنه‌كا دویر بو هه‌والێ خوه‌ هه‌بیت، پاشماوێن به‌لاڤكرنا وى هه‌والى ل سه‌ر روژنامێ و ل سه‌ر خانده‌ڤاى، دیسان ل سه‌ر كومه‌لگه‌هێ ژى دێ چبن و دێ دچاوابن.

دبه‌شێ نڤیسیینا هه‌والى دا، هنده‌ك گرێ دكه‌ڤنه‌ دریا نڤیسه‌ران دا ده‌ما ده‌ست ب دارشتنا هه‌والێ خو دكه‌ن. ئه‌و ژى كاره‌كێ داهێنانێ كو بخودیێ نڤیسه‌رى ڤه‌گرێداییه‌ و ب چ شێواز وى هه‌والى به‌رچاڤ و به‌لاڤ بكه‌ت. ئه‌و ژى گرنگیا هه‌والى ڤه‌دگه‌ریت دگه‌ل هه‌والێ روژانه‌ دهێته‌ به‌رده‌ستێ وى و ده‌مێ ده‌ست نیشانكرى یێ روژا روژناما وى تێدا ده‌ردكه‌ڤیت كا روژانه‌ یه‌ یان حه‌فته‌نامه‌ یه‌ یان نیڤ هه‌یڤانه‌ یه‌. كارێ دوێ نڤیسینا مانشێتى و ئه‌و وێنه‌یێن دگه‌ل هه‌والى دگه‌هن ژ بو به‌لاڤكرنێ، پێدڤى و هه‌لبژارتنا وان لدویڤ گرنگیا وان. دیسان به‌رهه‌ڤكرنا بابه‌تان بو وێ ژمارێ ئه‌وا تێدا كاردكه‌ن، كا بو هه‌ر بابه‌ته‌كى چه‌ند جهـ هێلایه‌ و هه‌ر ئێك دێ چه‌ند جهى گریت و كیژ پارچا روژنامێ بده‌تێ لدویڤ گرنگیێ. هه‌ر دیسان دنڤیسینا باگره‌وه‌ندى دا دڤێت پێزانینێن زێده‌تر پێشكێشى خانده‌ڤانى بكه‌ت.

هونه‌رێ نڤیسینێ

دبیت هنده‌ك بێژن هونه‌رى چ گرێدان دگه‌ل نڤیسینا هه‌والى هه‌یه‌، ژبه‌ر كو هونه‌ر رامانا داهێنانێ دده‌ت و دیسان بوێ دیتنێ دهێته‌ نیاسین كو ده‌ركه‌تنه‌ ژ دورهێلى و تشتێ به‌رجه‌سته‌. به‌لێ دجیهانا ئه‌ڤرویا تژى رویدان دا، دجیهانا ئه‌ڤرویا تژى روژنامه‌ و گوڤار دا، ئاژانس و سایتێن ئه‌له‌كترونى یێن تایبه‌ت ب هه‌والان ڤه‌. هه‌ڤركى په‌یدا بویه‌ و هه‌مى ژى هه‌ولدده‌ن باشترین هه‌وال بنڤیسین.

ژێگرتنا رویدانێ

دبیت ده‌نگ و باسه‌ك نڤیسه‌رى مژویل بكه‌ت، ئایا ئه‌ڤ رویدانه‌ بكێر دهێت ب بیته‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى یان نه‌. بو ڤێ چه‌ندێ ژى دڤێت نڤیسه‌ر بو پێكهاته‌یێن هه‌والى بزڤریت، ئه‌و ژى بێى نڤیسینا وان پێكهاته‌یان كو دڤێت هه‌وال به‌رسڤا وان بده‌ت، هه‌وال یێ دروست نابیت. به‌لێ گه‌له‌ك جاران ژى ئه‌و رویدانا دهێته‌ به‌ر ده‌ستێ نڤیسه‌رى هه‌ژیه‌ ب بیته‌ هه‌وال، دسه‌ر وێ چه‌ندێ را كو هه‌مى بنه‌مایێن هه‌والى دناڤدا نینن، پێدڤیه‌ ئه‌و هه‌وال بگه‌هیته‌ چاپێ ئه‌گه‌ر بهایێ خوه‌ نامینیت، دیاره‌ ژى كو تشتێ ژ هه‌میا پتر زووتر ئێكسپایر دبیت هه‌واله‌ و هه‌ر ده‌ما ل ده‌مێ خو به‌لاڤ نه‌بو، لوى ده‌مى بكێر به‌لاڤكرنێ ناهێت. بویه‌ دا نڤیسه‌ر بشێت گرنگیا رویدانێ ژ ده‌ست نه‌ده‌ت و روژناما خو پتر ره‌واجێ بده‌تێ، دڤێت وان رویدانان ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ دناڤ دا هه‌بن.

1ـ مفایه‌ك بو به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى:

 ده‌ما ته‌ رویدانه‌ك لبه‌ر ده‌ستێن خوه‌ هه‌بیت، ئه‌و رویدان ب به‌رژه‌وه‌ندیا پتریا خه‌لكى ڤه‌ گرێدایى بیت. ڤێجا چ ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندى یا سیاسى بیت یان ئابورى یان كومه‌لایه‌تى، یا گرنگ نینه‌. دیسان دڤێت چاڤ ل وێ چه‌ندێ نه‌هێته‌ نقاندن كا هه‌وال بو به‌رژه‌وندیا باشیێ یه‌ یان ژى زه‌ره‌رێ دگه‌هینته‌ خانده‌ڤاى. بتنێ ژبه‌ركو رویدانه‌كا ژ هه‌ژى یه‌ و گرنگه‌ خانده‌ڤا و خه‌لك ژێ ئاگه‌هـ ببن، هینگێ دێ وه‌ك هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى هێته‌ هه‌لبژارتن. 

2ـ هه‌ڤركى:

 دڤى سه‌رده‌مى دا، به‌لاڤكرنا ڤى جوره‌ هه‌والى گه‌له‌ك گرنگیا خوه‌ یا هه‌ى و خانده‌ڤا حه‌ز دكه‌ت تشته‌كى ژێ بزانیت. ژوان هه‌والان ژى وه‌كو (ده‌نگ و باسێن شه‌را و چه‌كێ كێمیاوى و په‌قینێن تیرورستى و هه‌لبژارتنێن وه‌لاتان و گوهرینا سیسته‌مێ ده‌وله‌تێ ل وه‌لاتا و شه‌رێ ئابورى دناڤبه‌را وه‌لاتان دا زێده‌بارى بیڤه‌له‌رزا و كاره‌ساتێن سروشتى و باروڤه‌ و هه‌وێن گشتى. خانده‌ڤا حه‌زدكه‌ت برێیا خاندنا ڤان جوره‌ هه‌والان ئاشناى جیهانێ ببیت. چ لێ دهێته‌ رویدان، ره‌وشا سیاسى یا جیهانێ به‌ره‌ڤ كیڤه‌ دچیت، كیژ وه‌لاتن ته‌حه‌كومێ ب جیهانێ دكه‌ن، ئه‌و چ ئه‌گه‌رن دبنه‌ فاكته‌ر بو په‌یدابونا ڤان شه‌را و ڤێ هه‌ڤركیێ، كو جیهانێ هه‌میێ ل بازنه‌كى دگه‌هینته‌ ئێك. 

 

3ـ پێشبینى:

 هنده‌ك هه‌والێن هه‌ین تێدا پێشبینى یا هنده‌ك رویدانان دهێته‌ كرن و بو خانده‌ڤاى گه‌له‌ك گرنگه‌ دویڤچونا وێ دوماهیه‌كێ ژێ بزانیت. بگه‌هیته‌ وان ئه‌نجامان یێن دهه‌والى دا هاتینه‌ به‌لاڤكرن. هه‌والێ روژنامه‌ڤانى ژى ئه‌و هه‌واله‌ یێ بشێت هه‌مى حه‌زێن خانده‌ڤاى تێربكه‌ت و دویڤچونا وان بابه‌تان بكه‌ت یێن ب به‌رژه‌وندى و گرنگى و پویته‌ دانێن وى ڤه‌ دگرێداى. بو خانده‌ڤاى دبه‌لاڤكرنا ڤان جوره‌ هه‌والان دا، زور یا گرنگه‌ بوچونا نڤیسه‌رى و پێشبینیێن وى یان پێشبینیێن كه‌سێن په‌یوه‌ندیدار بزانیت یان وان ئه‌نجامێن ژ به‌ره‌ژه‌نگا وێ رویدانێ ده‌ردكه‌ڤن. 

4ـ تام وه‌رگرتن:

 ئه‌ڤ جوره‌ هه‌واله‌ ئه‌وه‌ یێ هه‌ر جوره‌ بالكێشیه‌كێ یان سه‌رنجا خانده‌ڤاى بو خو راكێشیت. دهه‌والى هه‌میێ دا بچیته‌ خارێ، دگه‌ل وێ خاندنێ جوره‌ خوشیه‌كێ  و چێژه‌كێ ژێ وه‌رگریت. خوشیا ڤان هه‌والان ژى پتریا وان ژ بالكێشیا مانشێتى یان سه‌ردێرێ هه‌والى ده‌ردكه‌ڤن. 

5ـ هه‌والێن سه‌یر: 

ئه‌ڤ جوره‌ هه‌واله‌ بو هه‌ر رویدانه‌كێ ڤه‌دگه‌رن، تا راده‌یه‌كى ئه‌و رویدانه‌ نه‌ یا ئاسایى بیت.

 وه‌ك

 جوتیاره‌كى كولنده‌كێ 25 كیلو ژ چه‌مێ خوه‌ كر

 یان

 پیره‌مێره‌كێ 75 سالى كچه‌كا 18 سالى بخو ئینا

 دنڤیسینا هه‌والى دا، نڤیسه‌ر دڤێت پابه‌ندى چه‌ند خاله‌كان بیت، ده‌ما دڤێت ژوێ رویدانا لبه‌ر ده‌ستێن وى، هه‌واله‌كى ژێ دارێژیت. ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌نه‌.

راستگوى: 

نابیت هه‌وال بهێته‌ به‌لاڤكرن ئه‌گه‌ر ژ راستگویا وى هه‌والى پشت راست نه‌بن، نه‌ به‌لاڤكرنا ڤان جوره‌ هه‌والان گه‌له‌ك باشتره‌ ژ به‌لاڤكرنا وان، ژبه‌ركو دویر نینه‌ ئه‌ڤ هه‌واله‌ گه‌ر به‌روڤاژى ده‌ركه‌ت بخرابى بو روژنامێ ڤه‌گه‌ریت و هینگێ دێ كارتێكرنێن خوه‌ یێن نه‌گه‌تیڤ ل سه‌ر روژنامێ و راستگویا وێ هێلیت. 

هویربینى:

 به‌لاڤكرنا هه‌والى بێى دیاركرنا هه‌مى راستیێن رویدانێ، راستگویا خوه‌ ژ ده‌ست دده‌ت، ب هه‌واله‌كێ نه‌یێ ته‌مام دهێته‌ نیاسین. هه‌والێ نه‌ یێ ژێ پشت راست یان ژ خه‌مساریا كومڤه‌كرنا پێزانینا یه‌ یان ژى ژ كارێ له‌زێ، دویڤچونا پێدڤى  ل سه‌ر نه‌ هاتیه‌كرن یان ژى گرنگى پێ نه‌هاتیه‌ دان. دڤێت دویڤچونا هه‌والى باش بهێته‌كرن و ب هویربینانه‌ و هه‌مى پێزانین دووباره‌ بهێنه‌ ڤه‌خواندن ڤه‌ و ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌ك ژ رویدانێ نه‌ یێ دیاربیت دویڤچون بو بهێته‌كرن، كا ب ئه‌نقه‌ست هنده‌ك ژ رویدانێ هاتیه‌ ڤه‌شارتن یان نه‌. 

بابه‌تیانه‌: 

نابیت هه‌وال لدویڤ كه‌یفا نڤیسه‌رى بهێته‌ نڤیسین، هه‌ر تشتێ ڤیا ژێ بهێته‌ برن و زێده‌كرن. به‌لكو دڤێت لدویڤ قالبه‌كێ روژنامه‌ڤانى بهێته‌ نڤیسین و دارێشتن و هه‌واله‌كێ بابه‌تیانه‌ بیت. 

دیسان خاله‌كا دى یا گرنگ هه‌یه‌ ئه‌و ژى دێ چاوان هه‌والێ بو ته‌ هاتى به‌رچاڤ كه‌ى، دگه‌ل سیاسه‌تا روژنامێ بگونجیت. ئه‌ڤ هه‌واله‌ ژى ژلایێ په‌یامنێرێ گه‌روك ڤه‌ دگه‌هیته‌ روژنامێ.

1. دڤێت هه‌وال دگه‌ل سیاسه‌تا روژناما ته‌ بگونجیت.

2. سڤكرن و راستڤه‌كرنا زمانێ هه‌وال پێ دهێته‌ نڤیسین و ژوى قه‌باره‌ى نه‌بوریت یێ ته‌ بو ده‌ست نیشتانكرى، لدویڤ گرنگیا هه‌والى.

3. باش دویڤچونا هه‌والى، خرڤه‌كرنا پترین پێزانینان و بتایبه‌ت ئه‌و پێزانینێن گرێدایى ناڤان (مروڤ، جهـ، یان سال).

4. راستڤه‌كرنا زمانێ هه‌والى. گه‌ر ته‌ هه‌ست پێكر ئه‌و زمانه‌ بو خانده‌ڤاى یێ گرانه‌، دڤێت زمانێ نڤیسینێ یێ سڤك و ره‌وان و خوش و چێژه‌ك تێدا هه‌بیت. 

دڤى ده‌رباره‌ى دا سیسته‌مێن ئه‌كادیمى دبێژن:

به‌رى هه‌وال بو چاپێ بهێته‌ فرێكرن، دڤێت تێبینیا ڤان خالان بهێته‌كرن.

1. بزاڤێ بكه‌ پتر تشتان ل سه‌ر رویدانێ بزانى.

2. ل راستیا رویدانێ ڤه‌كوله‌ ڤه‌.

3. وه‌ك خانده‌ڤایه‌ك بریارێ ل سه‌ر بده‌.

4. هه‌والێن باش دبیت بهنده‌ك ده‌ستكاریێ باشتر بن.

پتریا شاره‌زایان دوێ باوه‌ریێ دانه‌ دروستكرنا هه‌والى دڤان قوناغان را ده‌رباز دبیت

1. هه‌لسه‌نگاندنه‌كا ده‌ستپێكى بو رویدانێ، كا مادده‌یه‌كێ گونجایه‌ بو هه‌والى یان نه‌.

2. خرڤه‌كرنا راستیان بو وێ رویدانێ كا وه‌ك مادده‌یه‌كێ هه‌والى بهێته‌ هه‌لبژارتن.

3. شروڤه‌كرنا راستیان ده‌رباره‌ى وێَ رویدانێ یێن پێزانین لدوور هاتینه‌ خرڤه‌كرن.

4. ئامار و ناڤ و جهان دناڤ دا ته‌ئكید بكه‌.

5. دیاركرنا وان زنجیره‌ راستیان كو لدویف گرنگیا وان هاتینه‌ هه‌لبژارتن.

6. هه‌لبژارتنا راستیێن گونجاى ده‌رباره‌ى هه‌والى.

7. نڤیسینا هه‌والى.

8. بو جارا دوێ ڤه‌كولینێ ل سه‌ر راستیا ئامار و ناڤ و جهان بكه‌.

9. بكارئینانا دادوه‌ریه‌كا زمانى و دارشتن و لوجیكا هه‌والى.

مه‌رجێن رویدانێ

هه‌والێ روژنامه‌ڤانى هنده‌ك شه‌نگسته‌ و بنه‌ما هه‌نه‌،  ل سه‌ر وان پێكهاته‌یان هه‌وال دهێته‌ دانان. بێى ڤان پێكهاته‌یان په‌یامنێر نه‌شێت بێ گرژى و ئالوزى هه‌والێ خوه‌ ب دارێژیت. ئه‌و پێكهاته‌یێن هه‌وال ل سه‌ر دهێنه‌ نڤیسین ژى كو هنده‌ك دبێژن مه‌رجه‌ هه‌وال به‌رسڤا وان هه‌میان بده‌ت، ئه‌ڤێن ل خارێ نه‌.

1. كى (who)

كى، پێكهاته‌یه‌كا گه‌له‌ك گرنگه‌ بو خانده‌ڤاى، ده‌مێ گوهـ یان چاڤ ب هه‌والى دكه‌ڤیت. دڤێت په‌یامنێر ڤان خالێن خارێ بگرنگى وه‌ربگریت ده‌ما پێزانینان ل سه‌ر رویدانێ خرڤه‌دكه‌ت، ئه‌و ژى (ناڤ، پله‌ و پوست). دبیت ئه‌و پێكهاتێ "كى" ژى گیانه‌وه‌ر یان تشته‌ك بیت.

2. كه‌نگى (when)

ده‌مى گرنگیا خوه‌ دهه‌والى دا هه‌یه‌. دڤێت روژنامه‌نڤیس گرنگیێ بده‌ته‌ ده‌مى و ب دروستاهى ده‌مێ رویدانێ وه‌رگریت، ده‌م ژى وه‌ك (ده‌مژمێر 4.49 خوله‌ك)، روژا شه‌مبى، پار، سالا بهێت یان چه‌رخێ هه‌ڤدێ).

3. ل كیرێ (were)

     جهـ بو خانده‌ڤاى زور یێ گرنگه‌، بو نمونه‌ گه‌ر رویدانه‌ك دروست ب بیت، دڤێت جهێ رویدانێ ب تاخ  و كولان و جاده‌ ڤه‌ بهێته‌ دیاركرن، ب تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ رویدانه‌ دناڤ باژێرى دا بیت و خانده‌ڤا لوى باژێرى یێ شاره‌زا بیت.

4. چ (what)

ناڤه‌روكا رویدانێ ڤه‌دگریت و ئێكه‌م تشته‌ دهێته‌ ڤه‌گوهاستن و خانده‌ڤا گرنگیێ دده‌تێ. دبیت دئێك هه‌وال دا چه‌ند پێكهاته‌یێن "چ" دناڤدا هه‌بن، پێدڤیه‌ دناڤ وان هه‌میان دا یێ گرنگ بو هه‌والى بهێته‌ ژێگرتن.

5. بوچى (why)

ئه‌گه‌رێ رویدانێ، كو ئێك ژوان پرسیارانه‌ یێن خانده‌ڤا لهیڤیا به‌رسڤێ دمینیت و دنڤیسینا هه‌والى دا دڤێت گرنگى بو بهێته‌ دان.

6. چاوا (how)

چاوانیا رویدانێ نیشان دده‌ت، تشتێن بوینه‌ ئه‌گه‌رێ په‌یدابونا وێ رویدانێ، بو خانده‌ڤاى به‌رسڤا ڤێ پرسێ زورا گرنگه‌، بزانیت چاوان په‌یدابویه‌ یان رویدا.

رێكێن دارشتنا هه‌والى

لدویڤ شاره‌زاییا پراكتیكى، دنڤیسینا هه‌والى دا دڤێت هه‌والێ دروست به‌رسڤا ڤان هه‌ر شه‌ش پرسیاران بده‌ت، (كى، كه‌نگى، ل كیرێ، چ، چاوا، بوچى).

دڤێت ئه‌و چه‌نده‌ ژى بهێته‌ زانین كو مه‌رج نینه‌ هه‌مى گاڤان به‌رسڤ ل سه‌ر هه‌ر شه‌ش پرسیاران بهێته‌ دان، دا كو هه‌واله‌كێ دروست و سه‌ركه‌فتى ژێ ب ده‌ركه‌ڤیت. هه‌ر دیسان مه‌رج نینه‌ كو هه‌مى هه‌والان باگراوند هه‌بن، ژبه‌ركو هنده‌ك هه‌والان باگراوندێ ده‌ستپێكى هه‌نه‌ و نه‌ پێدڤیه‌ دوباره‌ بهێنه‌ به‌لاڤكرن. به‌لێ یا باش ئه‌وه‌ هه‌رده‌م پێزانینێن زێده‌ دگه‌ل دا بێنه‌ ئاشكراكرن.

هنده‌ك ڤه‌كوله‌ر له‌شێ هه‌والى دكه‌نه‌ سێ پارچه‌.

1. سه‌ردێر، مانشێت

2. ده‌ستپێك

3. ناڤه‌روك

مانشێت

تشتێ هه‌والى بالكێش دكه‌ت مانشێته‌، شنوى ده‌ستپێك و ناڤه‌روكا هه‌والى دهێنه‌ خاندن. دانانا مانشێتێ هه‌والى شاره‌زاى و هونه‌ر و چاڤدێریه‌كا باش بو دڤێتن.

1. یێ بالكێش و سه‌رنج راكێش بیت،  مه‌زناهیێ و گرنگیێ بده‌ته‌  رویدانێ.

2. بكورتى هاتبیته‌ نڤیسین و په‌یڤێن گونجاى بو هاتبنه‌ ژێگرتن، ب مه‌رجه‌كى دڤێت به‌رسڤا دوو یان سێ ژ هه‌ر شه‌ش پرسیارێن پێكهاته‌یا هه‌والى بده‌ت.

3. وه‌كهه‌ڤیا ناڤه‌روكێ و ناڤ و نیشانى.

4. ژێگرتنا وان په‌یڤان یێن تێروته‌سه‌ل كو ده‌ربرینێ ژ هه‌والى و ناڤه‌روكا وى دكه‌ن.

5. نابیت ب شێوێ پرسیار بهێته‌ نڤیسین.

6. یێ رون و ئاشكرا و تێگه‌هـ بیت.

ناڤه‌روك

بو نڤیسینا ده‌ستپێك و ناڤه‌روكا هه‌والى، دڤێت پابه‌ندیێ بهنده‌ك خالان بكه‌ین، ژوان ژى:

1. خوه‌ دویر ئێخستن ژ زمانه‌كێ مژه‌وى و ئالوز،  بكار نه‌ئینانا په‌یڤێن په‌تى و بیانى كو بو خانده‌ڤاى تێگه‌هشتنا وان یا بزه‌حمه‌ت بیت.

2. ئاگه‌هـ بون ژ دیاركرنا ژێده‌رێ هه‌والى، ژبه‌ركو چ هه‌وال دبێ ژێده‌ر نابن. ڤێجا چ ئه‌و ژێده‌ر مروڤ بن یان ده‌زگه‌هـ یان هه‌ر تشه‌كێ دى بیت و ئه‌و هه‌والێن نه‌نیاس ژى و ژێده‌رێ وان نه‌یێ دیار، راستگوییا خوه‌ ژ ده‌ست دده‌ت.

3. ده‌مێ هه‌وال دهێته‌ دارشتن دڤێت هزرا به‌رده‌وامیێ بو بهێته‌كرن. ژبه‌ركو به‌رده‌وامى نویاتیێ بو هه‌والى په‌یدا دكه‌ت، خانده‌ڤا هه‌ست دكه‌ت یێ دناڤ رویدانێ دا.

4. خو دویرئێخستن ژ دوباره‌كرنا په‌یڤان ژ ئێكجار پتر. هویر بینى ددارێشتنێ دا، خو دویر ئێخستن ژ هه‌ر تشته‌كى كو ژێده‌رێ وى بو كه‌سه‌كى یان تشته‌كێ نه‌نیاس ڤه‌گه‌ریت.

5. ئه‌گه‌ر ژماره‌ دناڤ هه‌والى دا هه‌بن، ژ ژماره‌ (1 تا 10) دێ ب نڤیسین بن، ژمارێن پێهه‌لتر دێ وه‌ك خوه‌ هێنه‌ نڤیسین، وه‌ك (11، 23، 454).

6. خو ژ سالوخه‌تدانێ بده‌ پاش، دڤێت نڤیسه‌ر هزرا خانده‌ڤاى ژى بكه‌ت كو تشته‌كى ل سه‌ر هه‌والى دسه‌رێ خوه‌ دا دروست بكه‌ت.

7. نابیت په‌یڤێن ڤه‌بر بهێنه‌ بكار ئینان، وه‌ك باشترین یان بناڤ و ده‌نگترین.

8. ئێك سیسته‌مێ نڤیسینێ بو سالان و هه‌یڤان بهێته‌ بكارئینان.

لیستا ژێده‌ران:

• روژنامه‌گه‌رى و روژنامه‌نوسى هاوچه‌رخ، د محمد الدورى، وه‌رگێران سوزان جه‌مال و لوقمان غه‌فور .

• هه‌وال، راپورت و وتووێژ، مه‌نسور سدقى هه‌ولێر 2008 .

• فن الخبر الصحفی، دراسه‌ نچریه‌ و تگبیقیه‌، تالیف دكتور عبدالجواد سعید محمد ربیع، قسم الصحافه‌، كلیه‌ الاداب، جامعه‌ المنوفیه‌، دار الفجر للنشر و التوزیع، 2005 ـ 

• سوسیولوجیا الخبر الصحفى، دراسه‌ فى انتقا‌و و نشر الاخبار، الدكتور عبدالفتاح ابراهیم، العربى للنشر و التوزیع 1989.

• دكتور فاروق ابو زید: فن الخبر الصحفىـ دراسه‌ مقارنه‌ بین الصحف فى المجتمعات المتقدمه‌ و النامیه‌ ـ دار الشرق 1981. 

• دكتور عبداللگیف حمزه‌: المدخل فى فن التحریر الصحفى ـ القاهره‌ ـ دار الفكر العربى. 

• دكتور ولیم المیرى : الاخبار مصادرها و نشرها ـ القاهره‌ مكتبه‌ الانجلو المصریه‌ 1986.  

• ـ دكتور عبدالفتاح عبدالنبى : سوسیولوجیا الخبر الصحفى.

• عبدالستار جواد ـ فن كتابه‌ الاخبار ـ عمان 2002 .

• ادیب خچور: الخبر الصحفى ، دمشق ـ مگابع دار البعپ 1982. 

 

نڤیسینا هه‌والى

كه‌لیشه‌یێ هه‌والى

گه‌له‌ك كه‌لیشه‌ بو دارشتنا هه‌والى هاتینه‌ دیتن. هه‌ر ده‌م و جهه‌كى پویته‌دانه‌ك دایه‌ دروستكرنا یان شێوازێ دارشتنێ. ئه‌ڤه‌ ژى هنده‌ك نمونێن كه‌لیشه‌یان: كه‌لیشه‌یا ل دویڤ ئێك، كه‌لیشه‌یا هه‌ره‌مێ به‌روڤاژى، كه‌لیشه‌یا سه‌رنج راكێش، كه‌لیشه‌یا ڤه‌گێرانا راسته‌وخو........

ژبه‌ر گرنگیا هه‌والى و ده‌ركه‌تنا ڤێ كوما روژنامه‌ و به‌لاڤوك و سایتێن ئه‌له‌كترونى، رادیو و ته‌له‌فزیون و سه‌ته‌لایتان، كو هه‌مى ژى گرنگیێ دده‌نه‌ به‌لاڤكرنا هه‌والى،  ڤێ چه‌ندێ بێزارى لده‌ف خه‌لكى په‌یدا كریه‌. بویه‌ باشترین كه‌لیشه‌ بو ئه‌ڤرو كه‌لیشه‌یا هه‌ره‌مێ به‌روڤاژى یه‌. ژبه‌ركو دڤێ كه‌لیشه‌یێ دا گرنگترین و نویترین پێزانین دده‌ستپێكا هه‌والى دا ب كورتى و تێر و ته‌سه‌ل و كورتبر دهێنه‌ نڤیسین. وه‌ك ڤى وێنێ ل خارێ.

 

وێنه‌: كه‌لیشه‌یا هه‌ره‌مێ به‌روڤاژى

دابه‌شكرنا هه‌والى

نڤیسینا هه‌والى ژ چه‌ند پارچه‌یان پێك دهێت و هه‌ر ئێكێ ژى دجهێ خوه‌ دا گرنگى بو دروستبونا هه‌والى هه‌یه‌. هه‌میا ژى وه‌ك ئێك چاڤدان و شاره‌زاى و دارشتنه‌كا باش بو دڤێت. ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌ نه‌: مانشێت، لید، ناڤه‌روك، باگراوه‌ند.

1. (مانشێت)

ئێكه‌م تشت دروژنامه‌ و گوڤاران دا دكه‌ڤیته‌ به‌رچاڤێ مروڤى سه‌ردێرێ نڤیسینێ یه‌، ڤێچا چ ئه‌و نڤیسین هه‌وال یان راپورت یان هه‌ر تشته‌كێ دى بیت. سه‌ردێر ب فونته‌كێ مه‌زن و قه‌له‌و دهێته‌ نڤیسین، ژ بو جوداكرنا نڤیسینه‌كێ ژ نڤیسینه‌كا دى. سه‌ردێر ب كودێ نڤیسینێ یان بكلیلا نڤیسینێ دهێته‌ نیاسین، ژبه‌ركو هاریكاریا خانده‌ڤاى دكه‌ت كو باشتر و زویتر دناڤه‌روكا نڤیسینێ بگه‌هیت. به‌لاڤوكا پتر گرنگیێ دده‌ته‌ هه‌لبژارتنا یان دانانا سه‌ردێره‌كێ سه‌رنج راكێش، ئه‌و پتر فروشتره‌ ژ وێ یا بهایێ سه‌ردێرى كێم دكه‌ت. سه‌رنجا پتریا خانده‌ڤاى بو سه‌ردێرا و وێنێ دناڤ هه‌والى دا دهێته‌ راكێشان و ژبه‌ر هندێ ژى روژنامه‌ و گوڤار گرنگیێ دده‌نه‌ لاپه‌رێ ئێكێ و سه‌ردێرێن هه‌والا و ژێكگرتنا وێنه‌یان.

بهزرا ئه‌نتون كارلگرێن، سه‌رنڤیسكار و خودان ئیمتیازێ روژناما (داگینس نیهێته‌رى سویدى) ل 1909 ـ 1923 دبینیت كو ((سه‌ردێرى دڤێت دوو ئامانج هه‌بن، ئێكه‌م: كار بكه‌ته‌ سه‌ر خانده‌ڤاى كو گوتارێ بخوینیت. دوه‌م: خانده‌ڤاى ل ناڤه‌روكا گوتارێ ئاگاهدار بكه‌ت)). كوڤارا روژنامه‌نووس ـ ژمار 17 ـ 2009. دكتور سه‌پان ـ نوسینى سه‌ردێر و دانانى له‌ روژنامه‌ و گوڤاره‌ كوردیه‌كان. لاپه‌ره‌ 17 ـ 18.

مانشێتێ هه‌والی پویته‌ دانه‌ك و چاڤدێریه‌كا باش بو دڤێت، نڤیسه‌ر و به‌رپرسێ به‌شێ هه‌والان ل باشترین مانشێت دگه‌ریێن و جارنا ژی سه‌رنڤیسه‌ر ژی مایێ خوه‌ دڤی مانشێتی دا دكه‌ت، مانشێتێ هه‌والی گه‌له‌ك بگرنگی ڤه‌ ژلایێ روژنامێ ڤه‌ دهێته‌ نڤیسین، ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژى بگرنگى دهێته‌ وه‌رگرتن.

ژێگرتنا په‌یڤێن ده‌ربرینێ ژ هه‌والی و ناڤه‌روكێ دكه‌ن، بهێز و ئاشكه‌را بن، هه‌ڤپه‌ندیه‌ك دناڤبه‌را مانشێتی و ناڤه‌روكێ دا هه‌بیت، یێ سه‌رنج راكێش بیت، سه‌رنجا پتریا خه‌لكى بو خوه‌ بكێشیت، دده‌مێ رویدان ب بابه‌تیانه‌ دهێته‌ ڤه‌گوهاستن، بێى كو رویدان پێ بهێته‌ گوهرین یان مانشێتی ل ئالیه‌كێ بیت و ناڤه‌روكا هه‌والی ل ئالیه‌كێ دی، كورتكرن دهه‌لبژارتنا ناڤ و نیشانی دا، هشیار بون ژوێ چه‌ندێ كو دڤێت مانشێت به‌رسڤا ئێك ژ هه‌ر شه‌ش پرسیارێن پێكهاتا هه‌والی بده‌ت. دڤێت مانشێت یێ تێرو و ته‌سه‌ل بیت، یێ دویر بیت ژ كارێ رویدانێ، رون و ئاشكرا بیت و خانده‌ڤا زوی وه‌ربگریت، نابیت په‌یڤ دووجار تێدا بهێته‌ دوباره‌كرن و ناڤه‌روكا وی یا هه‌والی یا نوی و بالكێش بیت، دڤێت گرنگی بوێ چه‌ندێ بهێته‌دان كو هه‌ر مانشێته‌كى ده‌ربرینا خوه‌ یا تایبه‌ت هه‌بیت، هه‌ر رسته‌كێ سه‌ربه‌خویا خو هه‌بیت.

مانشێتی ناڤه‌كی

ئه‌ڤ مانشێته‌ دگه‌ل راپورتێن هه‌والی دهێت، ده‌ما نڤیسه‌ر هه‌ست پێدكه‌ت كو مانشێتێ سه‌ره‌كی بتنێ یێ كێمه‌، مانشێتێ ناڤه‌كی ژی دبن مانشێتێ سه‌ره‌كی دا دهێت و ڤی مانشێتى ژی سه‌ربه‌خویا ته‌مام دگه‌ل مانشێتێ سه‌ره‌كی هه‌یه‌. هه‌ر چه‌نده‌ هه‌ر دوو ژ ئێك هه‌وال هاتینه‌ وه‌رگرتن، به‌لێ راستیه‌كا دی بوته‌ به‌رچاڤ دكه‌ت و دبیت ژی بیته‌ دوو رێز یان سێ رێز ژی.

نڤیسینا مانشێتى

ژبلى كو مانشێت كلیله‌ بو چوونا ناڤ هه‌والى، دهه‌مان ده‌مدا دبیته‌ رێخوشكه‌ر بو په‌یوه‌ندیێن خانده‌ڤاى و هه‌والى، ژبه‌ر هندێ ژى دگه‌ل نڤیسینا مانشێتى، دڤێت تێبینیا چه‌ند خاله‌كان بهێته‌كرن. 

1ـ دڤێت مانشێت بشێت بابه‌تێن روژنامێ ژ ئێك جودا كه‌ت.

2ـ بكێمترین په‌یڤ بهێته‌ نڤیسین و ده‌ربرینێ ژ هه‌والى بكه‌ت، په‌یامه‌كێ دگه‌لدا بگه‌هینیت.

3ـ جوانیه‌كێ و رویه‌كى بده‌ته‌ لاپه‌رى.

4ـ كورتكرنا ناڤێن رێكخراو پارتان تێدا نه‌بیت، بو نمونه‌ شوینا پارتا كرێكارێن كوردستانێ، بتنێ (پ.ك.ك) هاتبیته‌ نڤیسین یان شوینا نه‌ته‌وێن ئێكگرتى، بتنێ (UN) بهێته‌ نڤیسین. به‌لكو دڤێت ناڤ ب دروستى و درێژى بهێته‌ نڤیسین.

كه‌نگى مانشێت دهێته‌ هه‌لبژارتن

 دبیت هه‌ر نڤیسه‌ره‌كى بو هه‌لبژارتن و دانان و نڤیسینا مانشێتێ هه‌والى، چه‌ند رێكه‌كێن تایبه‌ت هه‌بن. دسه‌ر هندێ ژیرا دڤێت چه‌ند خاله‌ك بهێنه‌ به‌رچاڤ وه‌رگرتن، ئه‌و ژى مانشێت پشتى نڤیسینا هه‌والى بهێته‌ نڤیسین، ئه‌گه‌ر هه‌والى "لید" هه‌بو، هه‌ول بهێته‌دان مفا ژ لیدى بهێته‌ وه‌رگرتن بو مانشێتى. رستێن كورت و پر رامان بهێنه‌ هه‌لبژارتن، مانشێت نابیت دگه‌ل ناڤه‌روكێ نه‌گونجیت. خو ژ مانشێتێن پرسیارى و رستێن نێگه‌تیڤ دویر بێخن، بزاڤ بهێته‌كرن مانشێت به‌رسڤا ئێك ژ هه‌ر شه‌ش پرسیارێن پێكهاته‌یێن هه‌والى بده‌ت.

جورێن مانشێتى

گه‌له‌ك هه‌وال ب مانشێته‌كى بتنێ بالكێش نابن، پێدڤى یه‌ پتر ژ مانشێته‌كى بو هه‌بیت. ئه‌و ژى دێ هه‌ول ده‌ین ڤان مانشێتان بنمونه‌ به‌رچاڤ بكه‌ین.

مانشێتى سه‌ره‌كى

ب پیتێن مه‌زن دهێنه‌ نڤیسین، ژ ناڤه‌روكا هه‌والى دهێته‌ وه‌رگرتن. دڤێت په‌یوه‌ندیه‌كا موكم ب ناڤه‌روكێ ڤه‌ هه‌بیت ب تایبه‌ت دگه‌ل پێشه‌كیا هه‌والى، ده‌ربرینێ ژ هه‌والى هه‌میێ بكه‌ت.

وه‌ك: 

سه‌روكێ كومارا عیراقا فیدرال گه‌هشته‌ ئه‌مریكا

یان

ل شه‌نگال دوو خوكوژ، چایخانه‌كێ دكه‌نه‌ ئارمانجا خو 

مانشێتى سه‌رى

ب فونته‌كێ هویرتر دسه‌ر مانشێتى دا، دهێته‌ نڤیسین. پتریا جاران كار تێدا نینه‌ و تمامكه‌رێ مانشێتى سه‌ره‌كى یه‌. به‌لێ نه‌ بوێ رامانێ كو مانشێتى رامانا دروست تێدا نینه‌. مانشێتێن سه‌رى ژى دبنه‌ چه‌ند جوره‌ك.

وه‌ك:

مه‌سعود بارزانى: 

هه‌رێما كوردستانێ پێداگیریێ ژ ماددا 140 ناكه‌ت

یان:

درویدانه‌كا هاتن و چوونێ دا

زارۆكه‌ك گیانێ خۆ ژ ده‌ست دده‌ت و شوفێر ب گرانى بریندار دبیت 

یان:

پشتى ده‌مژمێرێن كاره‌بێ كێم بوین

خه‌لكێ دهوكێ گه‌فێن خو پیشاندانان دكه‌ن

یان

دهى ئێڤارى ل زاخو

كاره‌ب بو ماوێ 3 ده‌مژمێران هاته‌ برین

مانشێتێ خارێ

هه‌ر وه‌ك ژ ناڤێ خوه‌ دیار كو دكه‌فته‌ ژێریا مانشێتێ سه‌ره‌كى.  دگه‌ل نڤیسینا ڤى جوره‌ مانشێتى ژى نابیت مانشێتێ سه‌رى بچیته‌ دبن پسیارێ ڤه‌.

وه‌ك 

ناوه‌ند ب كلیلا چاره‌سه‌ریا كێشا كورد ل توركیا دزانن

ئازادكرنا ئوجه‌لانى یا نزیكه‌

یان:

كار بو پێكئینانا حكومه‌تێ دێ ده‌ست پێكه‌ن

ئه‌و وه‌زاره‌ت و ده‌زگه‌هێن ئێك نه‌گرتى، دێ ئێكگرن

 

چاوانیا هه‌لبژارتنا مانشێتى

1ـ ئه‌گه‌ر ژماره‌ په‌یوه‌ندیدار بیت ب ناڤه‌روكا هه‌والى ڤه‌، دێ ژماره‌ هێته‌ هه‌لبژارتن. وه‌ك: 10 هاولاتیێن سڤیل درویدانا تیرورستیا شه‌نگال دا دهێنه‌ كوشتن.

2ـ ئه‌گه‌ر ناڤێ جهه‌كى یان كه‌سه‌كى بو، دێ ب وى ناڤى هێته‌ نڤیسین. وه‌ك: ئامێدیێ ئێكه‌م باژێره‌ كاره‌ب نه‌ گه‌هشتیێ.

3ـ رویدان وه‌ك خوه‌ بهێته‌ نڤیسین. وه‌ك: ژ ئه‌نجامێ به‌لاڤكرنا پانزینا پیس ب سه‌دان ترومبێل ژ كاركه‌فتن.

4ـ ناڤه‌كێ به‌رنیاس بیت، چ ئه‌و ناڤ جهـ، كه‌س یان رویدان بیت دگه‌ل تێبینیا بكارئینانا ناسناڤێ كه‌سى، وه‌ك: سه‌روكێ حكومه‌تێ، سه‌ره‌دانا باژێرێ دهوكێ دكه‌ت

چاوانیا نڤیسینا ژمارێ د مانشێتى دا

نڤیسینا ژمارێ گه‌له‌ك گرنگیا خوه‌ دمانشێتى دا هه‌یه‌، دڤێت نڤیسه‌رێ هه‌والى ڤان خالان لبه‌ر چاڤ وه‌رگریت ده‌ما ژمارێ دنڤیسیت.

1ـ مه‌رج نینه‌ ژماره‌ هه‌مى گاڤا ب رێنوس بهێنه‌ نڤیسین، وه‌ك: 6 هزار قوتابى دێ ل زانكو و په‌یمانگه‌هێن دهوكێ هێنه‌ وه‌رگرتن

2ـ ئه‌گه‌ر ژماره‌ ئێك بیت، دێ بناڤێ كه‌سى هێته‌ نڤیسین. وه‌ك: درویدانه‌كا هاتوچویێ دا زارویه‌ك ژ مرنێ قورتال بو

3ـ ژماره‌ 100 بنڤیسین دێ هێته‌ نڤیسین. وه‌ك: ره‌ڤده‌كا گورگان سه‌د بزن خه‌ندقاندن

4ـ ئه‌گه‌ر ژماره‌ دناڤبه‌را سه‌دان هزار و ملیونه‌ها دا بو، دێ ب پیتان هێته‌ نڤیسین. وه‌ك: جه‌ژنانه‌، هه‌ر فه‌رمانبه‌ره‌ك دێ 100 هزار دیناران وه‌رگریت

5ـ ملیار و ملیون دێ بنڤیسین هێنه‌ نڤیسین. وه‌ك: پارێزگه‌ها دهوكێ، ملیار دینار بو ڤه‌كرنا رێكا دهوك ـ زاویته‌ ته‌رخانكرن

6ـ ژمارێن نه‌ ته‌مام دێ نێزیكى ژمارێن ته‌مام هێنه‌كرن. وه‌ك: درویدانه‌كا تیرورستى دا 88 كوشتى كه‌فتن. دێ كه‌ینه‌ (درویدانه‌كا تیرورستى دا ل به‌عشیقه‌، 90 كوشتى كه‌فتن).

7ـ ژمارێن خانا ده‌هان بێ كیم و زێده‌هى وه‌ك خوه‌ دێ هێنه‌ نڤیسین

2. ده‌ستپێك  ـ  لید ( lead)

بو نڤیسینا ده‌ستپێكێ ژی دڤێت هنده‌ك خال بهێنه‌ به‌رچاڤ وه‌رگرتن، ئه‌و ژی

1ـ لید یان ده‌ستپێكا هه‌والی ژ سێ به‌شێن سه‌ره‌كی پێك دهێت، ئه‌و ژی ده‌رگه‌هـ بو ده‌ستپێكێ كو ب كارى ده‌ست پێدكه‌ت، دڤێت رامانا وێ یێ ته‌مام نه‌بیت هزره‌كا سه‌ره‌كی بده‌ته‌ خانده‌ڤای. ب ده‌ربرینه‌كا ده‌ربازبونێ كو خانده‌ڤا بچیته‌ دناڤ ناڤه‌روكا هه‌والی دا.

2ـ دڤێت هنده‌ك لایه‌نێن یان دوماهی پێشهاتێن هه‌والی دناڤدا هه‌بن و گه‌رمترینێ وان ده‌نگ و باسان.

نمونه‌:

فریاد ره‌واندزی ئاخفتنكه‌رێ لیستا هه‌ڤپه‌یمانیا كوردستانێ ل په‌رله‌مانێ عیراقێ، راگه‌هاند: د دوو روژێن بهێت دا كه‌سه‌ك بو جهێ دكتور به‌رهه‌م ئه‌حمه‌د سالح ل پوستێ جێگرێ سه‌روك وه‌زیرێ عیراقێ دێ هێته‌ دیاركرن.

ره‌واندزی گوتی: ئه‌و كه‌سێ دێ بو پوستێ جێگرێ سه‌روك وه‌زیرێ عیراقێ هێته‌ دیاركرن، ژلایێ هه‌ر دوو مه‌كته‌بێن سیاسی یێن یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستانێ ڤه‌ بریار ل سه‌ر هێته‌ دان، گوتی ژی هه‌ر ئێك ژ دكتور ژ فوئاد مه‌عسوم سه‌روكێ لیستا هه‌ڤپه‌یمانیا كوردستانێ و فازل میرانی سكرتێرێ مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی دیموكراتی كوردستان ل پێشیا كاندیدانه‌ بو وه‌رگرتنا ڤی پوستی.

پێناسا لیدى      lead

لید یان هنده‌ك ب سینگێ یان ده‌ستپێكا هه‌والی ناڤ دكه‌ن، ب زمانێ عه‌ره‌بی ب(الاستهلال) دهێته‌ نیاسین و هنده‌ك پێناسه‌ بو هاتینه‌ دانان، ژوان ژی.

* لید ئه‌و تومكه‌ و شرینكرنه‌، وه‌ك خه‌فك خانده‌ڤا دكه‌ڤیتێ، وه‌كی وی زه‌رزه‌واتی یه‌ یێ به‌ری دانێن خارنێ دهێته‌ پێشكێش كرن.

ئاژانسا( AP)

* لید دشێت كاكلكا بابه‌تی بگه‌هینیت، خوشیا ئاخفتنێ، یان ده‌پێ شانویێ به‌رهه‌ڤ دكه‌ت بو ڤه‌گێرانا چیروكێ.

ئاژانسا(UPI)

* هنده‌ك لید به‌س نینن، بو تێركرنا حه‌زێن ده‌ستپێكی یێن خانده‌ڤای، به‌لكو دلێ وی ڤه‌دكه‌ت بو پتر خاندنێ.

فریزر بوند

* ـ هه‌ر كه‌سێ د روژنامه‌ڤانیێ دا كار بكه‌ت، هه‌ولدده‌ت جوره‌كێ نڤیسینا لیدی بكار بینیت كو یێ ئێكانه‌ بیت ژوێ جوری. 

جون هونبرگ

* دڤێت گه‌له‌كێ دوو دل نه‌بی دنڤیسینا هه‌والی دا، دبیت تو چه‌ند لیدان بنڤیسى بو ئێك بابه‌ت.

بوب ویته‌

سان فرانسیسكو كرونكل

لید چیه‌؟

بو نڤیسینا هه‌والی، دڤێت لید به‌شێ هه‌ره‌ گرنگ بیت، یێ سه‌رنج راكێش بیت و دگه‌ل ده‌ستپێكا هه‌والی بگونجیت، بو زالبون ل سه‌ر سه‌رنجا خانده‌ڤای و وی رابكێشیت بو خاندنا هه‌والی هه‌میێ.

ئێكه‌مین رێزێن هه‌والی یان ده‌ستپێكا هه‌والی دڤێت كورتیه‌ك ژ ناڤه‌روكا  سه‌ره‌كی یا هه‌والی بخوڤه‌ بگریت و ب(لید) دهێته‌ ناڤكرن.

وه‌ك ڤێ نموونێ:

ژێده‌ره‌كی ژ وه‌زاره‌تا دارایی یا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ئاشكرا كر كو به‌ری جه‌ژنا ره‌مه‌زانێ، مووچه‌ ل سه‌ر هه‌می فه‌رمانبه‌ران دێ هێنه‌ دابه‌شكرن.

نموونا دوێ:

مانشێتێ سه‌ری

ژماره‌كا گه‌له‌ك مه‌زن ژ كوردان تا نوكه‌ نه‌شیاینه‌ بزڤرنه‌ ڤه‌ باژێرێ كه‌ركوكێ 

مانشێتێ سه‌ره‌كی:

هه‌ر عه‌ره‌به‌كێ فورما ماددا 140 تژی كربیت ماف نینه‌ ده‌نگی بده‌ت 

لید: 

هه‌ڤده‌م دگه‌ل تومه‌تباركرنا كوردان بوێ كو ژماره‌یه‌كا مه‌زن یا هاولاتیێن كورد برینه‌ كه‌ركوكێ، ئه‌ندامه‌كێ لیستا برایه‌تی رادگه‌هینیت: تا نوكه‌ ژماره‌كا مه‌زن ژ هاولاتیێن ده‌ركه‌تی یێن كورد نه‌ڤه‌گه‌رانیه‌ باژێرێ كه‌ركوكێ.

ناڤه‌روك

دڤی ده‌رباره‌ی دا ئه‌حمه‌د عه‌سكه‌ری ئه‌ندامێ لیستا برایه‌تی یا كه‌ركوكێ دوپاتكر: ئه‌و ژمارا كوردێن كو توركمان به‌حس دكه‌ن كو گرێدایه‌ ب نه‌ یاسایی هاتینه‌ كه‌ركوكێ، دویره‌ ژ راستیێ و كی مه‌جبوره‌ دڤێ ره‌وشا ناله‌بارا كه‌ركوكێ دا بهێته‌ وی باژێری، ئه‌گه‌ر ژبنه‌ جهـ خه‌لكێ كه‌ركوكێ نه‌بیت.

عه‌سكه‌ری گوتی ژی.......

دڤان هه‌ردوو نمونێن سه‌ری دا، گرنگیا لیدی دروست دبیت و كا چه‌ند لیدێ بهێز دشێت خانده‌ڤای نه‌چار بكه‌ت كو هه‌والی هه‌میێ بخوینیت. ژبه‌ر كو گه‌له‌ك جاران خاندنا مانشێتی بتنێ به‌س نینه‌ بو خانده‌ڤای و ب تایبه‌ت وان خانده‌ڤایێن دڤێت زوی تشته‌كێ سه‌ر پێ ژ روژنامێ وه‌ربگرن.

لڤێره‌ ل سه‌ر نڤیسه‌رێ هه‌والی پێدڤیه‌ ڤان هه‌می مادده‌یان بكه‌ته‌ دقالبه‌كێ تژی ژیان دا و روحیه‌ته‌كێ و به‌رده‌وامیێ بده‌تێ، ب ده‌ربرینه‌كا جوان و لێكدای و ب كورترین رسته‌ و سڤكترین ئاماژه‌. ژبه‌ر هندێ ژی دارشتنا لیدی دڤێت ب ده‌ربرینێ یا بژاره‌ بیت، هه‌ر ژبه‌ر ڤێ ژی گه‌له‌ك روژنامه‌ هه‌ولدده‌ن بنه‌مایێن راستیان و هه‌والی د لیدی دا دیاركه‌ن كو خاندنا لیدى نه‌ بتنێ دلێ خانده‌ڤانی ڤه‌دكه‌ت، به‌لكو وی دكێشته‌ خاندنا هه‌والی هه‌میێ و ئێكسه‌ر پشتى خاندنا لیدی هه‌والى هه‌میێ بخوینیت.

ژبه‌ر گرنگیا لیدی بو هه‌والی، پتریا جاران نڤیسینا لیدی بو روژنامه‌نڤیسێن زیره‌ك دهێته‌ هێلان، چاڤدێریه‌كا باش ددارێشتنا وێ دا بهێته‌كرن. پتریا روژنامه‌نڤیسان ژی بو وێ چه‌ندێ دچن كو برێكا خاندنا لیدی خانده‌ڤا زوی پێزانینێن بله‌ز وه‌ردگرن. بو نڤێسینا لیدی ژی دڤێت ژ (30) په‌یڤان نه‌ بوریت و لیدێ سه‌ركه‌فتی ژی ئه‌وه‌ یێ ژ ڤێ ژمارێ كێمتر بهێته‌ نڤیسین. گه‌له‌ك ناڤ بو لیدی هاتیه‌ دانان ژوان ژی ده‌ستپێك، ده‌ستپێكا نڤیسینێ، پارچا ئێكێ، سینگێ هه‌والی و هه‌می ژی رامانا جهێ وێ ل سینگێ هه‌والی دده‌ن كو ب (لیدی) دهێته‌ نیاسین.

 

پێكهاته‌یێن لیدی

لیدێ سه‌ركه‌فتی ئه‌وه‌ كو هه‌والی بو خانده‌ڤای كورت بكه‌ت، بو كه‌سێن په‌یوه‌ندیدار پێناسه‌ بكه‌ت، نویترین پێزانینان بو به‌رهه‌ڤ بكه‌ت و دیسان لیدێ سه‌ركه‌فتی دڤێت به‌رسڤا ڤان پرسان ژی بده‌ت.

لڤێره‌ ژی ئه‌م دشیێن بێژین لیدێ كورتكری پێك دهێت.

1ـ داخویانی ل سه‌ر رویدانێ.

2ـ پێناسه‌ ل سه‌ر وان كه‌سێن په‌یوه‌ندیدار.

3ـ ده‌م.

4ـ جهـ.

5ـ تشته‌ك ژ رویدانێ.

هه‌ر چیروكه‌ك یان هه‌ر بابه‌ته‌ك یان هه‌ر هه‌واله‌ك دڤێت ژ چه‌ند پێكهاته‌یان پێك بهێت ئه‌و ژی ـ لید، ناڤه‌روك، پاشماوه‌ یان باگراوه‌ند یان دوماهی. ژبه‌ر هندێ ژی كاكلكا هه‌والی د لیدی دا دهێته‌ نڤیسین. ژبه‌ر گرنگیا لیدی بو هه‌والی، نابیت روژنامه‌نڤیسێ ده‌ستپێكێ بكارێ نڤیسینا لیدی رابیت.

باگراوه‌ندێ هه‌والی

پاشماوێ هه‌والی یان دوماهی، به‌ره‌ژه‌نگێن هه‌والی تێدا دهێنه‌ دیاركرن و خانده‌ڤا هه‌ر ده‌م پێخوشه‌ ڤان پاشماوان بزانیت، گه‌له‌ك جاران ل هه‌والێن كورت ئه‌ڤ پاشماوه‌ دیار ناكه‌ت و دناڤ ناڤه‌روكێ دا به‌رزه‌ دبن، یان رێزێن دوماهیێ یێن هه‌والی ده‌ربرینێ ژڤان پاشماوان دكه‌ن.

بره‌نگه‌كێ گشتی پاشماوێن هه‌ولان تشته‌كێ ڤه‌نه‌كریه‌ ژ پێكهاتا هه‌والی و هه‌بونا خوه‌ یا هه‌ی ژلایێ هونه‌رێ نڤیسینێ ڤه‌، دیسان دشیاندا نینه‌ ژ هه‌والی بهێنه‌ جوداكرن.

كارێن باگراوه‌ندى

1ـ خوه‌ دناخێ خانده‌ڤای دا دهێلیت و دویرنینه‌ بو ده‌مه‌كێ درێژ دگه‌ل دا بمینیت.

2ـ هنده‌ك پاشماوێن هه‌والی لایه‌نه‌كێ پوزه‌تیڤ به‌رچاڤ دكه‌ن، وه‌ك هه‌واله‌كێ گرنگ یان داخویانیه‌كا بترس، دوماهیێ ژی دێ بیته‌ پاشماوه‌كی بهێز بو وی هه‌والی.

4ـ ته‌ئكیدێ ل سه‌ر ناڤه‌روكا هه‌والی دكه‌ت.

چه‌ند نمونه‌كێن  دارشتنا هه‌والى لدویف كه‌لیشه‌یێ هه‌ره‌مێ به‌روڤاژى

نمونا ئێكێ

نیڤا ئه‌لبوما (ئاڤان جه‌مال) بادینى یه‌

ب هه‌شت سترانان كارێ توماركرنا ئه‌لبوما خو ل ستودیویێن كوردستانێ ب دوماهى ئینایه‌ و لبه‌ره‌ دووباره‌ كارێ توماركرنێ ل توركیا بو بهێته‌كرن. دداخویانیه‌كێ دا (ئاڤان جه‌مال) كچه‌ سترانبێژا كورد بو ئاژانسا په‌یامنێر گوت: ئه‌لبوما من یا نوى (8) ژ سترانان پێكهاتیه‌ و (4) ژێ ب زاراڤێ بادینى نه‌. سه‌باره‌ت ناڤێ ئه‌لبوما خو، ئاڤانێ دیاركر كو تا روژا به‌لاڤكرنا ئه‌لبوما خو پێخوش نینه‌ ناڤێ وێ ئاشكرا بكه‌ت. ده‌رباره‌ى لایه‌نیێن ب به‌رهه‌مئینانا ئه‌لبومێ رابوین، گوتى: كومپانیا (ngc) و كه‌نالێ (ڤین tv) ل باژێرێ دهوكێ دێ ب كارێ چاپ و به‌لاڤكرنێ رابن.

نمونا دوێ

عه‌بدوللا ئوجه‌لان:

مه‌ ده‌وله‌تا كوردی نه‌ڤێت

عه‌بدوللا ئوجه‌لان سه‌روكێ ده‌سته‌سه‌ركرى یێ پارتا كرێكارێن كوردستانێ، دئێكه‌م هه‌لویستێ بڤى ره‌نگی دا ئاشكرا كر: مه‌ ده‌وله‌تا كوردی نه‌ڤێت. دڤی ده‌رباره‌ی دا ئوجه‌لانی راگه‌هاند: ده‌وله‌تا جودا ناخازین، مه‌ فیدرالی ل سه‌ر شێوازێ ده‌وله‌تێ نه‌ڤێت و خوازیارێن سیسته‌مێ كونفیدرالی نینین. لدویڤ مالپه‌رێ (ANF) ئوجه‌لانی چاڤ ب پارێزه‌رێن خو كه‌فتی یه‌ و راگه‌هاندى یه‌: ئه‌گه‌ر په‌لامارى یا گه‌ریلایان بهێته‌كرن، ئه‌وژی دێ به‌ره‌ڤانیێ ژ خوكه‌ن، هیڤیا ژ به‌رێز سه‌روك وه‌زیرێ توركیا دكه‌م سه‌ربازان نه‌ فرێكه‌ته‌ سه‌ر گه‌ریلا و كریارێن سه‌ربازی ئه‌نجام نه‌ده‌ت، ئه‌و دشێن رێكێ ل ئوپه‌راسیونێن سه‌ربازی بگرن و ب وێ  ژی شه‌ر روی ناده‌ت، بویه‌ چاڤه‌رێی هه‌ستیاری یێ ژ سه‌روك وه‌زیرێن توركیا دكه‌م. گوتی ژی: ل توركیا سریانی و ئه‌رمه‌نی و كورد دژین، ئه‌ز به‌حسێ چه‌مكێ نیشتیمانه‌كێ ئێك نه‌ته‌وه‌ی ناكه‌م، دبێژم بلا نیشتیمانه‌ك هه‌بیت بو پێكڤه‌ ژیانا وان هه‌می نه‌ته‌وان، نیشتمان وی ده‌می یێ جوان و ب مفایه‌ ئه‌گه‌ر باخچێ گه‌لان بیت. ته‌ئكید ژی كر: ب هیچ ره‌نگه‌كی پێشنیازا دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی من نه‌كریه‌، ژبه‌ر كو ئه‌ڤا كوردان پێدڤی پێ دیموكراسى یه‌.

نمونه‌ك بو دارشتنێ 

(دێ چاوان رویدانه‌كێ كه‌یه‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى).

(كامیران مه‌جید) به‌رپرسێ (مه‌فقه‌سا) پروژێ دهوك  گوت: ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ (مه‌فقه‌سه‌ كار بكه‌ت هه‌ر (3) رۆژا دشێت (84) هزار چیچه‌لوكا به‌رهه‌م بینیت، سالانه‌ دشێت (12) ملیون چیچه‌لوكان به‌رهه‌م بهینیت، به‌لێ ئه‌ڤه‌ 3 هه‌یڤه‌ ئه‌ڤێ مه‌فقسێ كارنه‌كریه‌، ده‌مێ كاردكر (35) كرێكارا ل ڤى جهى كاردركر نوكه‌ بتنێ (2) كرێكار كاردكه‌ن و پێدڤى پشته‌ڤانیێ یه‌، ئه‌گه‌ر بتنێ ئه‌ڤ مه‌فقسه‌ كاربكه‌ت به‌رهه‌م تێرا كوردستانێ و عیراقێ هه‌میێ هه‌یه‌.

دارشتن:

ژ كاركه‌فتنا مه‌فقه‌سا دهوكێ گوشتێ مریشكێ گرانكر

به‌رپرسێ مه‌فقه‌سا دهوكێ دیاركر، دشیانێن ڤێ مه‌فقه‌سێ دایه‌ هه‌ر سێ روژان 84 هزار چیچه‌لوكان به‌رهه‌م بینیت.  كامیران مه‌جید سه‌باره‌ت ژ كاركه‌فتنا ڤێ مه‌فقه‌سێ دبێژیت: ئه‌ڤه‌ سێ هه‌یڤه‌ ئه‌ڤ مه‌فقه‌سه‌ ژ كار كه‌فتى و هه‌ر گاڤا پشته‌ڤانى بو هه‌بیت و دروست بكه‌فته‌ كارى، سالانه‌ دشێت 12 ملیون چیچه‌لوكا به‌رهه‌م بینیت و 35 كرێكاران بده‌ته‌ كارى و به‌رهه‌مێ وێ تێرا كوردستانێ و عیراقێ هه‌میێ دكه‌ت. جهێ ئاماژێ یه‌ پشتى كار لڤێ مه‌فقه‌سێ هاتیه‌ راوه‌ستاندن، بتنێ نوكه‌ 2 كرێكار لڤێ مه‌فقه‌سێ كار دكه‌ن و مریشك ل بازارى گرانبوینه‌.

مانشێت

ژ كاركه‌فتنا مه‌فقه‌سا دهوكێ گوشتێ مریشكێ گرانكر

لید

به‌رپرسێ مه‌فقه‌سا دهوكێ دیاركر، دشیانێن ڤێ مه‌فقه‌سێ دایه‌ هه‌ر سێ روژان 84 هزار چیچه‌لوكان به‌رهه‌م بینیت.  

ناڤه‌روك

كامیران مه‌جید سه‌باره‌ت ژ كاركه‌فتنا ڤێ مه‌فقه‌سێ دبێژیت: ئه‌ڤه‌ سێ هه‌یڤه‌ ئه‌ڤ مه‌فقه‌سه‌ ژ كار كه‌فتى و هه‌ر گاڤا پشته‌ڤانى بو هه‌بیت و دروست بكه‌فته‌ كارى، سالانه‌ دشێت 12 ملیون چیچه‌لوكا به‌رهه‌م بینیت و 35 كرێكاران بده‌ته‌ كارى و به‌رهه‌مێ وێ تێرا كوردستانێ و عیراقێ هه‌میێ دكه‌ت.

باگراوه‌ند

جهێ ئاماژێ یه‌ پشتى كار لڤێ مه‌فقه‌سێ هاتیه‌ راوه‌ستاندن، بتنێ نوكه‌ 2 كرێكار لڤێ مه‌فقه‌سێ كار دكه‌ن و مریشك ل بازارى گرانبوینه‌.

نمونه‌كا زیندى دگه‌ل ته‌تبیق كرنێ. 

 ل دۆر ده‌نگ و باسه‌كى كو دبێژن (گۆشت ل بازارێ گۆشت فرۆشان یێ گران بوى و خه‌لكه‌ك دبێژیت په‌ز ل كوردستانێ نه‌مایه‌ و هه‌مى بۆ توركیا هاته‌ فروتن).

ئه‌ڤ ده‌نگ و باسێ ل سه‌رى وه‌ك نمونه‌ دهێته‌ گوهێن روژنامه‌نڤیسى و ژبه‌ر كو رویدانه‌كا گرنگه‌ و بهه‌مى خه‌لكى ڤه‌ یێ گرێداییه‌، دڤێت ب بیته‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى و ئه‌ڤ هه‌واله‌ دشێت جێهـ خوه‌ دلاپه‌رێ ئێكێ دا ببینیت.

پشتى روژنامه‌نڤیس لدویڤ ڤێ رویدانێ گه‌ریای، هه‌مى كوژیێن رویدانێ و پێزانین ل سه‌ر رویدانێ خرڤه‌كرین. دێ هه‌ولده‌ین ڤى هه‌والى شروڤه‌كه‌ین، كا ئایا بویه‌ هه‌واله‌كێ روژنامه‌ڤانى یان نه‌.

نه‌بونا چاڤدێریا بازرگانى

گوشت ل بازارێ گوشت فروشان گرانكر

رێڤه‌به‌رێ سامانێ ئاژه‌لى ل دهوكێ، ئه‌و ده‌نگ و باسه‌ ره‌ت كرن كو دبێژن ژبه‌ر نه‌مانا په‌زى دهه‌رێما كوردستانێ دا گوشت ل بازارێ گوشت فروشان گران ب بیت. (شڤان عه‌بدولمه‌جید) گوت: هشكاتیا پار وه‌لێكر كو گه‌له‌ك عه‌ره‌بان په‌زێ خوه‌ فروته‌ خه‌لكێ كوردستانێ و گه‌له‌ك ژێ بونه‌ خودان ئاژه‌ل و ژلایێ وه‌زاره‌تا كشتوكالى و بازرگانى ڤه‌ رێكه‌فتن هاته‌كرن كو (سڤییا) كارگه‌هێن ئارى بو خودان ئاژه‌لا بیت، ب بهایه‌كێ گه‌له‌ك گونجاى كو ل ده‌ستپێكێ نیڤا بهاى بتنێ خودانێ ئاژه‌لى ددا و پاش بتنێ چارێكه‌كا بهایى ژێ هاته‌ وه‌رگرتن بو هه‌ر ته‌نه‌كێ، هه‌روه‌سان جه‌هـ ژى ب رێژا 50% بهایێ ئێك ته‌نێ دهاته‌ شكاندن.

دیسان گوت: ل سالا 2009 ێ رێڤه‌به‌ریا مه‌ دگه‌ل كومپانیا (دان و دكاك) ل دهوكێ سڤى ده‌سته‌سه‌ر كر بو خودانێن ئاژه‌لا، به‌لێ به‌داخه‌وه‌ جوتیارى پێدڤى پێ نه‌بو، ژبه‌ر كو چه‌روانێ ئه‌ڤ ساله‌ باشتر بو و گوتى: ئه‌م نابینین كو ئه‌ڤه‌ ئه‌گه‌رێ گرانبونا بهایێ گوشتى بیت، ژبه‌ر كو ل دویڤ وێ ئامارا لبه‌ر ده‌ستێ مه‌ ل سالا 2009 ێ (32324) سه‌رێن په‌زى سپى و (66405) سه‌رێن په‌زێ ره‌ش زێده‌بوینه‌.

رێڤه‌به‌رێ سامانێ ئاژه‌لى ئه‌و چه‌نده‌ ژى ئاشكرا كر كو دپلانا وه‌زاره‌تا كشتوكالى دایه‌ هه‌ر ژ سالا 2009 ێ تا سالا 2015 ێ كو بگه‌هیننه‌ ئاستێ تێر خواریێ (اكتفا‌و زاتى). دیسان به‌نكا گشتوكالى كه‌تیه‌ كارى و نێزیكى 100 ملیون دولاران هاتینه‌ ته‌رخانكرن ژبو هه‌مى بوارێن گشتوكالى، ژوان ژى بارێ سامانێ ئاژه‌لى بو دانا قه‌رزا بو خودان چێلا یان هه‌ر كه‌سێ په‌زێن شیرى ب خودان كه‌ت دێ حكومه‌ت 60% ێ هاریكاریێ بو ته‌رخان كه‌ت.

پراكتیزه‌كرن:

پشتى رویدان گه‌هشتیه‌ به‌شێ نڤیسینا هه‌والى، دڤێت بزانین كا تایبه‌تمه‌ندیێن هونه‌رێ نڤیسینا هه‌والى دناڤ دا هه‌نه‌، وه‌ك مه‌ دپه‌رتوكێ دا دیار كرین.

به‌رسڤا پرسیاران:

هه‌والى به‌رسڤا هه‌ر شه‌ش پرسیارێن پێكهاته‌یا هه‌والى یێت داین.

• چ؟ گوشت یێ گران بوى.

• بوچى؟ ژبه‌ر نه‌بونا چاڤدێریا بازرگانى.

• ل كیرێ؟ ل بازارێ گوشت فروشان.

• كه‌نگى؟ نوكه‌.

• كێ؟ رێڤه‌به‌رێ سامانێ ئاژه‌لى..

• چاوا؟ په‌ز دكوردستانێ دا نه‌ما، ژ كه‌مته‌رخه‌میا جهێن په‌یوه‌ندیدار.

مانشێت: 

ڤى هه‌والى بو دوو مانشێت هاتینه‌ دانان، كو مانشێتێ سه‌رى ژى دگه‌ل دایه‌. مانشێتێ سه‌رى ب فونته‌كێ هویرتر هاتیه‌ نڤیسین، كار تێدا نینه‌، تمامكه‌رێ مانشێتێ سه‌ره‌كى یه‌، به‌لێ نه‌ بوێ رامانێ كو چ رامان تێدا نینن.

مانشێتێ سه‌ره‌كى، ب پیتێن مه‌زن هاتیه‌ نڤیسین، ژ ناڤه‌روكا هه‌والى هاتیه‌ وه‌رگرتن، په‌یوه‌ندیه‌كا گه‌له‌ك بهێز ب ناڤه‌روكێ ڤه‌ هه‌یه‌ و ده‌ربرینێ ژ هه‌والى هه‌میێ دكه‌ت. مژاوى تێدا نه‌هاتیه‌ بكار ئینان، پرسیار نینه‌، زه‌مه‌نێ بورى تێدا بكار نه‌هاتیه‌.

كه‌لیشه‌یا هه‌والى:

كه‌لیشه‌یا هه‌والى لدویڤ هه‌ره‌مێ به‌روڤاژى هاتیه‌ نڤیسین. گرنگرترین ده‌رئه‌نجامێ رویدانێ دده‌ستپێكێ دا (لید) ى دا دیار دبیت.

ژێده‌رێن هه‌والى:

ژبلى روژنامه‌نڤیسى چه‌ندین ژێده‌رێن دى ژى هه‌نه‌. رێڤه‌به‌رێ سامانێ ئاژه‌لى كو ژێده‌ره‌كێ فه‌رمى یه‌، وه‌زاره‌تا كشتوكالى و بازرگانى و كومپانیا (دان و دكاك) و دگه‌ل خه‌لكى.

بهایێن هه‌والى:

جهێ گرنگى و پویته‌دانا خه‌لكى یه‌، رویدانه‌كا به‌رچاڤه‌ و هه‌مى كه‌س تێدا دبه‌شدارن، كه‌سایه‌تیێن دیار یێن تێدا.

پێكهاته‌یێن هه‌والى:

یێ نویه‌، كه‌ساتیێن دیار دناڤ دا هه‌نه‌، رویدانه‌كا نه‌ ئاسایى یه‌، جهێ گرنگى و پویته‌دانێ یه‌. 

لیستا ژێده‌ران:

• دكتور عبدلستار جواد: فن كتابه‌ الاخبار: عرچ شامل للقوالب الصحفیه‌،1999ص 79.

• دكتور عبدلستار جواد: فن كتابه‌ الاخبار: عرچ شامل للقوالب الصحفیه‌،1999ص 135،151،156،159،165.

• ـ دكتور محمود ادهم. الاسس الفنیه‌ التحریر الصحفی العام ـ القاهره‌ 1984ـ ص114:ص118.

• ـ فن الجز الصحفی ـ دراسه‌ نڤریه‌ و تگبیعیه‌، دكتور عه‌بدولجه‌واد سه‌عید: قسم الصافه‌ ـ كلیه‌ الاداب ـ جامعه‌ المتوفیه‌ دار لحجز للنشر و التوزیع ص149ـ150 152.

• فریزر پوند، مدخل الی الصحافه‌، ص140.

• روژنامه‌ڤان، هنده‌ك پرنسیپ و بوچونێن سه‌ره‌كى دوارێ روژنامه‌ڤانیێ دا ـ هه‌ڤال ناسر ـ ده‌زگه‌هێ سپرێز2006 ـ لاپه‌ره‌29،30، 56.

• روژناما چاڤدێر، ژماره‌ 95، 15/9/2009، لاپه‌ر 1.

 

خالبه‌ندى

خالبه‌ندی د هه‌والى دا 

گه‌له‌ك نڤیسه‌ر گرنگیێ ناده‌نه‌ خالبه‌ندیێ، ڤێجا چ ئه‌و نه‌ پویته‌دان ژ نه‌شاره‌زایى بیت یان كه‌مته‌رخه‌میێ. خالبه‌ندى گه‌له‌ك یا گرنگه‌ بو نڤیسینێ و ب تایبه‌ت بو نڤیسینا هه‌والى، ژبه‌ر كو هه‌وال ب كورتى و تێر و ته‌سه‌ل دهێته‌ نڤیسین. به‌رچاڤ وه‌رگرتنا خالبه‌ندیێ دناڤ دا، خانده‌ڤا زویتر دشێت هه‌والى وه‌رگریت. دیسان هاریكاره‌ بو هنده‌ك ئالوزیان دناڤ نڤیسینێ دا.

ئه‌ڤێن ل خارێ ئه‌و خالبه‌ندى نه‌ ئه‌ڤێن دنڤیسینێ دا دهێنه‌ بكار ئینان و گه‌له‌ك نڤیسه‌ر نه‌شیاین خوه‌ ژێ قورتال بكه‌ن.

خال (.):

خال دنڤیسینان دا زور دگرنگن، بو جوداكرنا رستێن ته‌واو ژ ئێك دوو، دیسان خال بو دوماهیا هه‌ر بابه‌ته‌كی ژی دهێته‌ دانان و بو دوماهیا كاغه‌زان یان نامه‌یان ژی. 

د سه‌ردێرى دا خال بو كورتكرنا ناڤان ژى دهێنه‌ دانان، وه‌ك (رادیوا بى. بى. سى) 

 

ڤێرگول (،):

 یا كو ئه‌م ب زمانێ كولانكی دبێژینێ (فاریزه‌)، بو راوه‌ستیانێ و بێهن ڤه‌دانێ بكار دهێت. ئه‌ڤ ڤێرگوله‌ گه‌له‌ك دگرنگن ژ بو ب ساناهی تێگه‌هشتن دنڤیسینێ دا. دڤێت دپتریا رستان دا ڤێرگول بهێته‌ بكارئینان. ئه‌و بابه‌تێن ڤێرگول تێدا دهێنه‌ بكارئینان، وه‌ك:

ا) جوداكرنا ژماران: نموونه‌ (ئه‌ڤ فێقیێ جوتیاری بریه‌ بازاری سێ سندوق تری، دوو سندوق خوخ، پێنج سندوق سێڤ و 52 كیلویێن خیارانن).

پێدڤی یه‌ ئه‌و چه‌نده‌ بهێته‌ به‌رچاڤ وه‌رگرتن د دوماهیك ژماره‌ دا، شوینا ڤێرگولێ (واو) بهێته‌ دانان.

ب) گه‌ر درسته‌كێ دا چه‌ند ساخله‌ت هه‌بن، دڤێت ب ڤێرگولان بهێنه‌ ژێك جووداكرن.

وه‌ك (خویندكارێن سالێن شێستان زیره‌كتر، گوهدارتر، پاقژتر و رژدتربون).

ج) ب ره‌نگه‌كێ گشتی گه‌ر دوو په‌یڤان درسته‌ی دا ئالوزی په‌یداكر، دڤێت ڤێرگول بهێته‌ بكارئینان.

خال و ڤێرگول (.،):

بو جوداكرنا وان رستان كو دخو بخودا هه‌ر رسته‌كی ژوان چه‌مك و رامانا خو یا ته‌واو هه‌ی. به‌لێ هه‌ر درستا ددویڤ را دهێت نڤێسین په‌یوه‌ندی بهه‌وه‌ ڤه‌ هه‌یه‌.

نموونه‌:

(بو ئه‌نجامدانا هه‌ر كاره‌كی ئێك رێك هه‌یه‌ ژ رێكێن دی باشتر و بساناهی تره‌.، به‌لێ تو دهه‌لبژارتنا رێكێ دا یێ هشیار به‌).

دووخال (:):

بو ڤان بابه‌تێن خارێ دهێته‌ بكارئینان:

1ـ به‌ری ئینانا نڤیسینا یان گوتنا یێن دی:

نموونه‌: سه‌روكێ هه‌رێما كوردستانێ: نابیت كه‌س ژ یاسایێ بلندتر بیت

ب) به‌ری ئینانا نمونان، رونكرنان یان ئه‌نجامی. وه‌ك، مه‌زن دبێژن: (هه‌رێ ره‌شو ب ده‌ستێن خوه‌ هه‌كه‌ دێ ئاڤ ته‌ به‌ت).

ج) پشتی دابه‌شكرنا یان جوداكرنا بابه‌تی.

بو نموونه‌: (ئه‌ڤ رێكه‌فتنه‌ لدویڤ مه‌رجێن خارێ دناڤبه‌را كومپانیا: .......و به‌رێز: ......دێ هێته‌ گرێدان).

تێبینى: داخویانیێن نه‌ راسته‌وخو پێدڤى دووخالان نابن، وه‌ك: (ئه‌ردوگانى گوتى، كێشا كوردى ل توركیا به‌رڤ چاره‌سه‌ریێ دچیت)، بتنێ دمانشێتى دا ئه‌ڤ خاله‌ یا گرنگه‌ وه‌ك، ژێده‌ره‌ك:.......... یان، په‌رله‌مانتاره‌ك:.......

گیومه‌ "......."، ((     )):

دڤان بابه‌تێن خارێ دا پێدڤی یه‌ نڤیسین بكه‌ڤیته‌ دناڤ گیومێ دا:

اـ  ده‌ما مفاى ژ ئاخفتنا یان نڤیسینا كه‌سێن دی دبینی.  

ب ـ ده‌ما نڤیسه‌ری نه‌ڤێت به‌رپرساتیا ئێك یان چه‌ند په‌یڤه‌كان ژ نڤیسینه‌كا دی بێخته‌ ستوێ خوه‌ و ب گشتی ژ ژێده‌ران وه‌رگرتیه‌.

ج ـ دهنده‌ك بابه‌تان دا و ژبو گرنگیا نیشاندانا یان به‌رچاڤكرنا په‌یڤه‌كێ یان رسته‌كێ،  شوینا خیچه‌كێ لبن بكێشیت دئێخیته‌ دناڤ گیومێ دا.

د ده‌مێ ئه‌و په‌یڤێن هاتینه‌ ڤه‌گوهاستن بو ناڤ گیومێ و هێژ ب دوماهی نه‌هاتین، دڤێت خال بهێنه‌ رێزكرن و ده‌ما ئه‌و په‌یڤێن مه‌ره‌م ژێ ب دوماهی هاتین، دڤێت گیوم بهێته‌ گرتن و ل پێش خال بهێته‌ دانان.

دـ بونڤیسینا ناڤێن بیانی:

نموونه‌:

دناڤ هه‌می ده‌مژمێران دا "سیتیزن" ماركه‌كا باشه‌.

نیشانا پرسیارێ (؟):

ئه‌ڤ نیشانه‌ ل دوماهیا هه‌می رستێن پرسیارێ دهێته‌ دانان. 

نموونه‌:

كه‌نگى دێ بیه‌ نڤیسه‌ره‌كێ زیره‌ك؟ 

گه‌له‌ك جاران ژی نیشانا پرسیارێ شوینا ڤێرگولێ دگریت.

بو نموونه‌:

كی؟ چاوان؟ كیرێ؟ بوچی؟ ژبه‌ر چ؟ كه‌نگی.

نیشانا سه‌رسورمانێ (!):

ئه‌ڤ نیشانه‌ بو دوماهیا وان په‌یڤان یان رستان دهێت، ئه‌ڤێن ب سه‌رسورمان و حێبه‌تی ب دوماهی دهێن.

نموونه‌:

تا ده‌هـ سالێن دی، سكرێ دهوكێ دێ هشك بیت!

نیشانا سه‌رسورمانێ وه‌ك نیشانا پرسیارێ، دبیت جهێ ڤێرگولێ ژی بگریت.

سێ خال (...):

دڤان حاله‌تان دا سێ خال دهێنه‌ دانان.

1ـ د داخویانیێن راسته‌وخودا، ئه‌گه‌ر ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كى ئه‌ڤ داخویانیه‌ نه‌هێنه‌ نڤیسین، دێ هینگێ سێ خال هێنه‌ دانان.

2ـ بو ئاخفتنێن ڤه‌قه‌تیاى، ئه‌و ژى لدویڤ شێوازێ داخویانیێ دمینیت.

3ـ شوینا ئاخفتنێن كرێت و نه‌ جوان.

4ـ ئه‌گه‌ر بابه‌ت نه‌یێ رون و ئاشكه‌را بیت.

5ـ ل دوماهیا وان رستان دهێت، ئه‌ڤێن سه‌رسورمان تێدا و رسته‌ به‌ره‌ف دوماهیك نه‌چووى، یا باشتر ل دوماهیا سێ خالان ژی نیشانا پرسیارێ یان سه‌رسورمانێ ب دانی.

كڤان ( ):

ئه‌و په‌یڤێن یان رستێن نڤیسه‌ر وه‌ك رونكرن بكار دئینیت، یان په‌یڤێن بیانی. ژێده‌رێ وان دناڤ كڤانان دا ددانیت.

تیره‌ (ـ):

بگشتی بڤان ره‌نگان دهێته‌ دانان. 

ا) 1ـ 2ـ 3ـ یان  اـ ب ـ ج .

ب) دانانا مێژویێ پشتی ژمارێ َ29 ـ2/ 4/ 1970.

ج) پشتی ناڤ و نیشان و ناڤێن كه‌سان. 

ـ ژماره‌:

ژماره‌ ب پیتان ژی و ب ژماران لدویڤ ڤان نموونان دهێته‌ بكارئینان:

سێ كیلومه‌تر، دوو كیلوگرام، شه‌ش ئه‌مپێر، 75پله‌، 100 دینار، 82%

ب) ئامار وه‌ك، ئه‌ڤ گونده‌ خودان دوو مزگه‌فته‌ و چار قوتابخانه‌ یه‌ و 1000 سه‌روك خێزانه‌.

نموونه‌:

 شه‌شێ ئادارا 1999 ێ ده‌مژمێر ده‌هی سپێدێ.

 ئه‌و ژمارێن پێدڤی ب پیتان هه‌ی بو نڤیسینێ وه‌ك:

اـ ته‌مه‌ن

نموونه‌: 

كچه‌كا بیست سالی خوه‌ دا ره‌ڤان!

ب ـ ژمارێن نه‌دیار

نموونه‌:

 سێ كه‌س هاتنه‌ دژورڤه‌

ج ـ گه‌ر ژماره‌ ئێك یان كێم تربیت :

وه‌ك:

ئێك ملیون سێكا بودجه‌ی...

ئه‌و ژمارێن نابیت ب پیتان بهێنه‌ نڤیسین

ژ ژماره‌ (1 تا 10) دێ ب پیتان هێنه‌ نڤیسین و ژمارێن دى هه‌مى ب ژماره‌ دێ هێنه‌ نڤیسین.

سپێرم

ده‌ما خال یان ڤێرگول یان هه‌ر نیشانه‌ك ژ ئه‌ڤێن سه‌رى مه‌ گوتین ل دوماهیا په‌یڤێ یان رستێ بهێت نابیت سپێرم بكه‌ڤیته‌ دناڤبه‌را هه‌ردوان دا.

نمونه‌:  د رویدانه‌كا هاتوچویێ دا، زه‌لامه‌ك بریندار بو.

لیستا ژێده‌ران

• ـ نه‌ریتی روژنامه‌وانی، وه‌رگێران ژ فارسی ـ كارزان محه‌مه‌د.

• ـ كوفارى روژنامه‌نووس ـ ره‌حیم سورخى ـ بنه‌ماكانى سه‌ردێر (تیتر) نووسین ـ لاپه‌ره‌ 168.

• هه‌وال، راپورت و وتووێژ، مه‌نسوور سدقى ـ ده‌زگاى توێژینه‌وه‌ و بلاوكردنه‌وه‌ى موكریانى ـ 2008 هه‌ولێر، لاپه‌ر 87.

 

روژنامه‌نڤیس

روژنامه‌نڤیس كی یه‌؟

روژنامه‌نڤیسه‌ك دبێژیت، روژنامه‌نڤیس ئه‌و كه‌سه‌ یێ ماله‌كێ دهلكولیت و هه‌واله‌كى ژێ ده‌ردئێخیت. برامانا وێ چه‌ندێ كو روژنامه‌نڤیسێ زیره‌ك ئه‌و كه‌سه‌ یێ دشیانێن وى دا هه‌بن هه‌والى ژ چنه‌یێ ده‌ربێخیت، ئه‌و كه‌سه‌ یێ حكومه‌تێ به‌رپرسیار دكه‌ت، دچیته‌ ددام و ده‌زگه‌هێن حكومى دا و هه‌ر تشته‌كێ سلبى دناڤ دا به‌لاڤ دكه‌ت. برامانه‌كا دى هه‌ر تشته‌كێ سلبى یێ حكومه‌تێ بو روژنامه‌نڤیسى تشته‌كێ ئیجابیه‌ بو به‌لاڤكرنێ، ژبه‌ركو دشێت رایا گشتى و سه‌رنجا خانده‌ڤاى بو روژنامێ راكێشیت.

گه‌له‌ك دیتنێن جودا و پێناسه‌یێن جودا بو روژنامه‌نڤیسى هاتینه‌ گوتن. دڤێت روژنامه‌نڤیس بزانیت دێ چاوان پێزانینان بده‌ست خوه‌ڤه‌ ئینیت، تا ژێده‌رێ وان پێزانینان چه‌ند یێ ڤه‌شارتى بیت یان یێ به‌رزه‌ بیت. دڤێت هه‌مى گاڤا یێ به‌رهه‌ڤ بیت و هه‌مى گاڤان شیانێن نڤیسینێ هه‌بن و هزرمه‌ند بیت، شیانێن دانانا هزرێن نوى هه‌بن.

(جورج هاو) ماموستایێ روژنامه‌ڤانیێ ل زانكویا جورجیا، سه‌باره‌ت وان پێدڤیان كو فه‌ره‌ لده‌ڤ روژنامه‌نڤیسى هه‌بن، ئه‌و ژى ب شه‌ش خالان رێز دكه‌ت (دیتن و گوهـ لێبون، نڤیسینا تێبینیان، ڤه‌دیتنا پێزانینان، ئازراندنا پرسیاران، پێداچونا وان پێزانینان و ده‌ست نیشانكرنا وان، شروڤه‌كرنا پێزانینان).

روژنامه‌نڤیسى دڤێت هنده‌ك تایبه‌تمه‌ندى لده‌ف هه‌بن، ژ كه‌سێن دى یێ جودا بیت. دڤێت چاڤ و گوهێن وى ل هه‌مى ده‌مه‌كى دڤه‌كرى بن. هه‌سته‌كا روژنامه‌ڤانى لده‌ڤ هه‌بیت، دڤێت خودان ئه‌زمون بیت و چه‌ند ئه‌زمونیا وى دڤى كارى دا یا به‌رفره‌هـ بیت و یا درێژ بیت، شاره‌زاییا وى ژى دگه‌ل زێده‌تر لێ دهێت. دێ دشیانێن وى دا هه‌بیت خو بخو پێش بێخیت. دڤێت بزانیت خه‌لك چ هزر دكه‌ت و خانده‌ڤا گرنگیێ دده‌ته‌ چ و مه‌ره‌قا وان ل سه‌ر چیه‌. شاره‌زاییا وى دگه‌ل ژێده‌رێ هه‌والان یان وان كه‌سان ئه‌ڤێن دشێت پابه‌ندیێ بده‌ته‌ سه‌ر بو بده‌ستڤه‌ئینانا پێزانینێن پێدڤى. دڤێت هه‌ستا وى ژ كه‌سێن ئاسایى پتر كار بكه‌ت، ئه‌و ژى هه‌ستا گوهلێبونێ یه‌ و زوى سه‌رنجا خوه‌ ل سه‌ر تشتان دیار بكه‌ت، ژبه‌ركو پتریا پێزانینێن وى ژ گوهلێبونێ په‌یدا دبن. خاسله‌ته‌كا دژى دڤێت لده‌ف روژنامه‌نڤیسى هه‌بیت ئه‌و ژى روشنبیرى و یێ پر زانین بیت. دڤێت روژنامه‌نڤیس ب راستگویانه‌ رویدانێ ڤه‌گوهێزیت، نابیت پێداگیریێ بو هه‌ر لایه‌نه‌كى بكه‌ت ل سه‌ر حسابا لایه‌نێ دى. روژنامه‌نڤیسێ زیره‌ك ئه‌وه‌ یێ خو ب ژێده‌رێن فه‌رمى و باوه‌رپێكرى ڤه‌ دگریت، خو دویر بێخیت ژ پێزانینێن نه‌ باوه‌ر پێكرى و نه‌ دروست. دڤێت روژنامه‌نڤیسى هونه‌ر و زمانێ نڤیسینێ هه‌بیت.

گرنگیا روژنامه‌نڤیسى بو روژنامێ

 روژنامه‌نڤیس گرنگترین ژێده‌ره‌ بو بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌نگ و باسان.، هه‌ر ئه‌وه‌ ژى ره‌واجێ دده‌ته‌ روژنامێ و به‌رى هه‌میان هه‌والى دگه‌هینیت. راسته‌ نوكه‌ بده‌هان ئاژانسێن ده‌نگ و باسان هه‌نه‌ و گه‌له‌ك به‌لاڤوك ژى پشتا خوه‌ دده‌نێ، به‌لێ روژنامه‌ چ جار نه‌شێت جوداهیه‌كێ و ره‌واجه‌كێ په‌یداكه‌ت ئه‌گه‌ر روژنامه‌نڤیسێ چه‌له‌نگ و خودان هه‌سته‌كا روژنامه‌گه‌رى لدوورا نه‌بیت. دیسان روژنامه‌نڤیس دشێت هه‌مى ده‌نگ و باسان كونترول كه‌ت و ئه‌و كه‌س بیت یێ دناڤ رویدانێ دا ب چاڤ و گوهـ، خانده‌ڤا ژى بو هه‌والێن ناڤخوى ژ ژێده‌رێ روژنامه‌نڤیسى وه‌ردگریت و دخوینیت، بو وى خوشتر و پر باوه‌ریتره‌ ژ هه‌واله‌كێ ئاژانسه‌كێ. ژبه‌ركو ژێده‌رێن وى پتر ئاشنانه‌ دگه‌ل چوارچوڤێ ئه‌و تێدا دژیت و پتر خوه‌ دادهێلته‌ دناڤ هویربینیێن رویدانێ دا و هه‌مى لایه‌كى ژ هه‌والى وه‌ردرگریت. دیسان پاشماوێ هه‌والى زور یێ گرنگه‌ و هه‌ر ئه‌ڤ روژنامه‌نڤیسه‌ یه‌ ژ ده‌رحه‌قێ ڤى پاشماوه‌ى ده‌ردكه‌ڤیت، ئه‌و ژى ددویڤچونێن وى دا و شروڤه‌كرنا وى دا بو ژێده‌رێ ده‌نگ و باسا و لدویڤ خانده‌ڤایێ روژناما وى ئه‌و گرنگى و پویته‌دانێن خانده‌ڤا حه‌ز دكه‌ت كو دوى هه‌والى دا بخوینیت.

دیسان روژنامه‌نڤیس ئه‌و كه‌سه‌ یێ لدویڤ هه‌والى دگه‌ریت و بنه‌مایێن هه‌والى هه‌میا ڤه‌دگوهێزیته‌ روژناما خو، ئه‌و كه‌سه‌ یێ به‌رى هه‌میان دگه‌هیته‌ جهێ رویدانێ، بزویترین ده‌م پێزانینێن پێدڤى ل سه‌ر رویدانێ خرڤه‌دكه‌ت و دگه‌هینته‌ روژنامێ یان ئه‌و جهێ بو كاردكه‌ت. روژنامه‌نڤیس گرنگترین ژێده‌رێ ده‌نگ و باسانه‌ بو روژنامێ و ئه‌و روژنامه‌ دێ یا سه‌ركه‌فتى بیت ئه‌وا روژنامه‌نڤیسێ وێ یێ چالاك و شاره‌زا بیت. 

هه‌لسه‌نگاندن و به‌ربه‌لاڤبونا ناڤ و ده‌نگێن روژنامه‌كێ دگه‌ل ئێكا دى، گرێدایى روژنامه‌نڤیسى و په‌یامنێرى و نڤیسه‌رى و شێوازێ دارێشتنا وى هه‌والى یه‌ ئه‌ڤێ دویڤچوون بو هاتیه‌كرن و دهێته‌ به‌رهه‌ڤكرن بو به‌لاڤكرنێ. چالاكى و شاره‌زاییا روژنامه‌نڤیسى ل سه‌ر گه‌له‌ك خالان دراوه‌ستیت، شاره‌زاییا وى دپه‌یداكرنا پترین په‌یوه‌ندیێن نیاسینێ دا، دڤێت خودان هه‌سته‌كێ مه‌زن بیت و ژوان كه‌سان بیت یێن ب چاڤان و گوهان كاردكه‌ن. ژبه‌ر هندێ ژى سه‌ركه‌فتنا روژنامێ ل سه‌ر وى كه‌سى دمینیت ئه‌ڤێ بو كاردكه‌ت و دویڤچونا ده‌نگ و باسان دكه‌ت،  ئه‌ڤ روژنامه‌ ژى هنده‌ك مه‌رجان ددانن ده‌ما په‌یامنێره‌كى بو روژناما خوه‌ دهه‌لبژێرن. هنده‌ك ژوان مه‌رجان ژى:

1. دیتنه‌كا باش و گوهێن ڤه‌كرى.

2. نڤیسینا تێبینیان.

3. دیتنا پێزانینان.

4. ئازراندنا پسیاران.

5. شروڤه‌كرن و خاندنا پێزانینان.

6. دویڤچونا ده‌نگ و باسا و ئاراسته‌كرنا وان.

7. خودان لڤینه‌كا بله‌ز و زوى ل جهان ئاماده‌ بیت.

8. زوى دتشتا بگه‌هیت، ب چاڤ و گوهێن خو ژ خه‌لكێ ئاساى یێ جودا دبیت.

9. خودان رێچه‌كا تایبه‌ت بیت.

روژنامه‌نڤیس، ئه‌و كه‌سه‌ یێ هه‌والان دگه‌هینته‌ روژنامێ، دویڤچون و هویربینیا رویدانێ دكه‌ت. روژنامه‌نڤیس ژى ل سه‌ر سێ جوران دهێنه‌ دابه‌شكرن.

1. روژنامه‌نڤیسێ روژنامێ: ئه‌و روژنامه‌نڤیسه‌ كو كارێ وى بتنێ دویڤچوونا رویدانا یه‌، ب روژنامێ ڤه‌ یێ گرێدایى یه‌ و به‌رپرسێ به‌شێ هه‌والان دشێت هه‌ر رویدانه‌كا جهێ گرنگیێ بیت وى فرێكه‌تێ و دویڤچونێ ل سه‌ر وێ رویدانێ بكه‌ت. نه‌یێ گرێدایى ده‌مژمێرێن ده‌وامێ یه‌ دیسان ده‌مێ كاركرنا وى نه‌یێ دیاره‌.

2. روژنامه‌نڤیسێ گه‌روك: ئه‌و روژنامه‌نڤیسه‌ بتنێ به‌رامبه‌ر گه‌هاندنا هه‌والێ خوه‌ پاره‌ى وه‌ردگریت. چه‌ند هه‌والان بگه‌هینته‌ روژنامێ هند پاداشت بو دهێنه‌ نڤیسین و ب روژنامه‌نڤیسێ پارچێ دهێته‌ ناڤكرن. پتریا كارێن وى بو وى لایه‌نى دچن یێ پتریا پاداشتان بو ڤه‌دبریت. ئه‌و هه‌والێن بو روژنامێ فرێدكه‌ت ژى لدویڤ رویدان و هه‌لكه‌فت و چالاكیانه‌ ئه‌وێن ل ده‌ڤه‌رێ دهێنه‌ رویدان.

3. نڤیسینگه‌هـ:  گه‌له‌ك روژنامه‌ و گوڤار و ده‌زگه‌هـ ل هه‌ر باژێره‌كى یان هه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كێ بخو نڤیسینگه‌هه‌كێ ددانن و روژنامه‌نڤیسێ شاره‌زا سه‌رپه‌رشتیێ لێدكه‌ت. 

روژنامه‌نڤیس پێدڤى چیه‌؟

هنده‌ك مه‌رجێن ده‌ستپێكى بو روژنامه‌نڤیسیێ هه‌نه‌، دڤێت یێ لێ ئاگه‌هـ بیت ده‌ما دچیت دویڤچونا رویدانه‌كێ دكه‌ت.

1. سه‌روبه‌رێ وى دباش و جوان بیت و یێ لێكداى بیت، بشكورینه‌ك و كه‌ساتیه‌كا رێك و پێك كو هێژاى رێزگرتنێ بیت.

2. كاغه‌ز و قه‌له‌م هه‌مى گاڤا دگه‌لدا بن، ریكورد بو توماركرنا ده‌نگان دگه‌ل كامیره‌كا گرتنا وێنه‌یان ژبه‌ركو ریكورد و كامیره‌ دشێن شاهد بن ل سه‌ر وێ رویدانێ  و دێ وى ژ گه‌له‌ك گرفتێن یاسایى پارێزیت.

لیستا ژێده‌ران:

1. مه‌م بورهان قانع ـ هه‌والێ روژنامه‌ڤانى ـ سلیمانى ، لاپه‌ره‌ 31سالح سلیمان: صناعه‌ الاخبار فى العالم المعاصر، القاهره‌: دار النشر للجامعات المصریه‌، 1989.

2. هونه‌رى روژنامه‌نووسى ـ حه‌بیب كه‌ركوكى، و: سه‌میره‌ ئه‌حمه‌د ـ ده‌زگاى توێژینه‌وه‌ و بلاوكردنه‌وه‌ى موكریانى ـ 2008.

3. د. عبدالعزیز شرف.(الاسس الفنیه‌ فى التحریر الصحفى)،.

 

نڤیسه‌ر دچه‌ند رێزه‌كان دا

ـ عبدالرحمن بامه‌رنى، ل سالا 1970 ێ ل گوندێ بامه‌رنێ هاتیه‌ سه‌ر دنیایێ.

ـ ده‌رچوویێ ئاماده‌یا پیشه‌سازی، سالا 1989ێ، دهوك.

ـ پێنج باوه‌رنامێن روژنامه‌نڤیسیا سڤیل وه‌رگرتینه‌، ژ كورسێن روژنامه‌ڤانى.

ـ ژ سالا 2005ێ وه‌ره‌ سه‌رنڤیسه‌رێ روژناما چاڤدێره‌ و یێ به‌رده‌وامه‌.

ـ به‌رپرسێ نڤیسینگه‌ها روژناما چاودێره‌ ل دهوكێ.

ـ ئه‌ندامێ كارا یێ سه‌ندیكا روژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ یه‌.

ـ ئه‌ندامێ ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورده‌.

ـ سالا 1987 ێ ئێكه‌م به‌رهه‌مێ خوه‌ د روژناما هاوكارى دا به‌لاڤكریه‌ و تا نوكه‌ پتر ژ 40 روژنامه‌ و گوڤارێن كوردى، بابه‌تێن خوه‌ تێدا به‌لاڤكرینه‌.

ژ به‌رهه‌مێن وى یێن چاپكرى:

1. بارانا دینا ـ كومه‌له‌ هه‌لبه‌ست ـ 2000 چاپخانا هاوار دهوك.

2. هوزانڤانێ مللى، حوسنى بامه‌رنى ـ 2002 چاپخانا خانى دهوك.

3. دومینه‌ ـ كومه‌له‌ هه‌لبه‌ست ـ 2004چاپخانا زانا دهوك.

4. ده‌فته‌را بێ گونه‌هیێ ـ كومه‌له‌ هه‌لبه‌ست ـ 2005 ژ وه‌شانێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌ران، چاپخانا هاوار دهوك.

5. ژ به‌رپه‌رێن كه‌ڤن، سه‌رهاتیێن كوردى ـ ژ وه‌شانێن ئه‌نستیتوتیا كه‌له‌پورێ كوردى 2006.

6. هوزانڤانێ مللى، مه‌لا عه‌بدوللایێ سه‌رده‌رگه‌هى ـ ژ وه‌شانێن مه‌لبه‌ندێ ئامێیێ یێ رێكخستنا ى.ن.ك 2008.

7. نڤیسینا هه‌والێ روژنامه‌ڤانى ـ 2009 دهوك.

سوپاسى 

ـ خدر دوملى كو ب پێداچوونا په‌رتوكێ رابویه‌.

ـ ناوه‌ندا دهوك یا رێكخراوێن دیموكراتى كو به‌شدارى دچاپكرنا په‌رتوكێ دا كریه‌.