پروسا خواندنێ و ئازراندنا چەند بابەتَێن دى.. كورتە چیرۆكێن (د. ئەمجەمد عوبەید) وەك نمونە

 عبدالرحمن بامەرنى

دا كو خواندەڤا هەبیت و پرۆسا خواندنێ یا تەندروست بیت، دڤێت چەند كارلێكەك تەمامكەرێن ئێك بن و بەشداریێ دڤێ پروسێدا بكەن، ئەو ژى، نڤیسین و رەخنەگرتن و خواندەڤان. د رۆژەڤەكا وەكى ئەڤرو ژیدا، كو ئەم گازندێ ژ نەبوونا خواندەڤاى دكەین، دڤێت ئەم ل هەردوو كارلێكێن ئێكێ و دویێ ڤەگەرین و تا چ رادە ئەو هەردوو د راستە رێیا خوە یا دروسترا دەرباز بووینە، ئەو ژى نڤیسەر و رەخنەگرن؟ بەرى ئەم بەرسڤێ ب بەلێ یان نەخێر ژى بدەین، دڤێت چەند خالەكان ل بەر چاڤێن خوە دانین، ئەو كینە د نڤیسن و د بێژنە خوە نڤیسەر و ئەو ل كیرێ بلاڤ دكەن و ئایا نڤیسینێن وان دهێنە خواندن یان نە؟ خالا گرنگ ژى، ئایا نڤیسین بوویە پیشە یان نە؟.

ئەگەر ل سەر بەرسڤا پرسیارا ئێكێ راوەستین، ئەو كینە د نڤیسن یان ژى بێژین، نڤیسەر كییە؟ پێنەڤێت هەر كەسێ بنڤیسیت، ئەو نڤیسەرە و تایبەت ئەگەر دو جار و سێ جار و چەندین جاران بابەتێن وى هاتنە بلاڤكرن، دێ بێژینە وى یان ئەو بخوە دێ وەك نڤیسەر خوە دەتە ناسكرن و لڤێرە مە كورتیەكا پێناسا نڤیسەرى بەرچاڤ كر، پێنەڤێت ژى چەندین جورێن نڤیسەران هەنە، ژوان ژى نڤیسەرێ (ئەدەبى، كومەلایەتى، تەندروستى و سیاسى ووووو هتد). بۆ نڤیسینا بابەتێ خوە ژى، بتنێ دێ نڤیسەرێن د بیاڤێ ئەدەبیدا د نڤیسن وەرگرین، ئەڤێن شعرەكێ یان هەر ژانرەكێ دیێ ئەدەبى دنڤیسن  بلاڤ دكەن و چەندین جاران تێكستێن وى د رۆژنامە و كوڤاراندا هاتنە بلاڤكرن، دێ بێژینە ڤى نڤیسەر و ژ خوە ئەگەر بەردەستێ وى یان بارێ ئابوریێ ڤى كەسى یێ باش بیت و شییا بۆ خوە دو پەرتوكێن ئەدەبى چاپ بكەت، دێ وى ماف هەبیت ئەندامەتییا ئێكەتییا نڤیسەرێن كورد ژى وەرگریت و ئەڤە وەك مافەكێ وى و كونگرێ بالایێ ئێكەتییا نڤیسەران رێ پێدایە، كو مەرجێن وان بۆ ئەندامبوونێ د ئێكەتییا نڤیسەرێن كورددا، دڤێت هەر نڤیسەرەكى دو پەرتوكێن ئەدەبى یێن چاپكرى هەبن.  ژبەركو بابەتێ مە ب ئەندامبوونێڤە یێ گرێدایى نینە، ئەم دێ ل سەر ڤى كەسى راوەستین، ئەڤێ دبێژیتە خوە ئەز نڤیسەرم!

ل دەڤەرا بادینان، كو دێ بابەتێ نڤیسینا من زێدەتر ل سەر بیت، پشتى سەرهلدانێ و تایبەت ژى پشتى قوناغا ئازادكرنا عیراقێ ل سالا 2003ێ، چەندین بلاڤوك، رۆژنامە و كوڤار دەركەفتن، ئەڤان رۆژنامە و كوڤاران ژى، پێدڤى ب نڤیسینێ هەیە و دا زێدەتر ل سەر بابەتێ خوە راوەستم، پشتى ل دهوكێ هەر دو رۆژنامێن رۆژانە (ئەڤرو و وار) دەركەفتین، نڤیسەر پەیدا بوون، لێ نڤیسین نەبوو پیشە و بتنێ هندەك كەس كرنە نڤیسەر و شوونا پروسا خواندنێ ل ڤێ دەڤەرێ پێش بكەڤیت، بەرۆڤاژى، كارتێكرن ل هەبوونا خواندەڤاى كر، زوما رەخنا من ژى نەبتنێ ل سەر وان هەردو رۆژنامانە، لێ بارا مەزن ب بەر وان دكەڤیت، ژبەركو یێ دناڤ رۆژنامێدا كار كربیت، دێ زانیت، رۆژنامە وەكى (كوتەلا ئاشی)یە و چەند دانى بكەیێ، دێ هێشتا ژتە خوازیت و تایبەت رۆژنامە رۆژانە بیت و ل دەڤەرەكا وەك بادینان و پرسا مێژوویا پارێزگەهبوونا وێ و دەڤوكا وێ، كو هەمى ئەگەرن، رێژا نڤیسەران یا چوارچوڤەكرى بیت، نڤیسەرەك دەركەفت، بۆ بارگرانى ل سەر پروسا خواندنێ هەمیێ، د ئەنجامدا، رۆژنامە و كوڤارێن مە تژى بابەتێن ژڤى جورێ نڤیسینێ و نڤیسەران بوون، رۆژنامە و كوڤار نەشییان خواندەڤاى خرڤەبكەن، پەرتوكخانێن هەین تژى بەرهەمێ ڤان نڤیسەران بوون و پەرتووك ل سەر رەفاتكان مان و ل بەر خواندەڤاى ژى بەرزە بوو، دەما سەرەدانا پەرتووكخانێ دكەت چ بەرهەم هەلبژێریت و ناڤێ چ نڤیسەرى وى بكێشتە خوە، ئەڤە ژبلى دووركەفتنا نڤیسەرێ هەى بخوە، كو ل دەمەكى، ئەو نڤیسەرەكێ ئاڤا بوویە و بەرهەمەكێ باش ل پاش وى مایە، لێ نوكە ژ سەدەما چەندین ئەگەران، بەرهەمێ وى ناهێتە دیتن و وەستیانەك ب قەلەمێ ویڤە دیارە.

خالا دویێ یان كارلێكەرێ دویێ د پروسا خواندنێدا، رولێ رەخنەگرتنێ یە، دا كو مە بەرهەمەكێ باشێ نڤیسینێ هەبیت و خواندەڤایێ رۆژنامە و كوڤاران دكریت، خواندەڤایێ قەستا پەرتووكخانێ بكەت و دیزاین و ناڤ و نیشانێن پەرتووكەكێ سەرنجا وى راكێشیت، دڤێت مە رەخنەگرەكێ باش ژى هەبیت و ئێكەم فلتەرێ رەخنێ ژى ژ رۆژنامە و كوڤاران دەركەڤن، بەرپرسێ لاپەرێ رۆژنامێ، ئێكەم فلتەر و ئێكەم رەخنەگرە، كو بەرهەمێ باش و خراب ژ ئێك جودا بكەت و یێ باش نەبیت، نەهێتە بلاڤكرن، لێ دەما، رۆژنامە رۆژانە بیت، هەر نڤیسینا بكەڤیتە بەر دەستێ وى دێ بلاڤ كەت و رەنگە هندەك كەسان راسپێریت ژى كو بۆ وى بنڤیسن، ئەڤە ژبلى رەخنەگرتن نەبوویە دیاردە و كەسەك نینە نڤیسینێ ب هەلسەنگینیت، كو تا نڤیسەرەك بابەتێ خوە بلاڤ بكەت، چەندین جاران سەر ئێك و بن ئێك بكەت و ئەو بخوە هەلسەنگاندنێ بدەتێ و ئایا ئەڤ بەرهەمێ هەنێ ب كێرى بلاڤكرنێ دهێت یان نە؟ ئایا دێ هەلسەنگاندنا وى یا چاوان بیت؟ ئەگەر پێش وەخت وى زانى دێ كەسەك هەبیت و رەخنا نڤیسینا وى كەت، ئەو وێ جورئەتێ نادەتە خوە بابەتێ خوە بۆ بلاڤكرنێ بنێریت و ناهێلیت نە ژ بهایێ قەلەمێ وى و نە ژى ژ بهایێ ناڤێ وى وەك نڤیسەر بهێتە خارێ.

 

خەونێت بەرهاڤێتى:

ئەڤە ناڤ و نیشانێن كومەلا چیرۆكێن چیرۆك نڤیس (د. ئەمجەد عوبەیدن)، ژ 15 كورتە چیرۆكێن هونەرى و دناڤ 72 لاپەرێن پەرتووكەكا قەبارە ناڤیندا هاتینە چاپكرن. پشتى خواندنا من بۆ كورتە چیرۆكێن ناڤ ڤێ كومەلێ ژى، دو ئەگەران سەرنجا من راكێشایە، كو ئەز ل سەر بنڤیسم، ئێك: شێوازێ رەخنەگرتنا وییا سەردەمانە ل كومەلگەهى و یا دویێ: شێوازێ هونەریێ نڤیسینا چیرۆكێ لدەف وى و تشتێ گرنگێ ڤێ كومەلا چیرۆكان ب دورهێلێ ئەڤروڤە گرێددەت، رەخنەكا كومەلایەتى یا راستەوخو و بێ چەپ و چیر دگریت و  هەر وەكو رەخنە گرەك دبێژیت ژى (هەمى شاكارێن ئەدەبى ئەون، رەنگڤەدانا دورهێلێ مللەتەكیبن و د سەردەمەكێ دیاریكرى دا).

 

گرێدانا (خەونێن بەرهاڤێتى) ب پروسا خواندنێڤە

ئێكەم گرێدانا ڤێ كومەلێ ب بابەتێ مەڤە، چیرۆك نڤیس بخوەیە، ئەو چیرۆكێن دڤێ كومەلێدا هاتینە بلاڤكرن، ژ چەند روویانڤە مرۆڤ دشێت ب هەلسەنگینیت و یا ژ هەمیێ ژى گرنگتر، كو من ل دەستپێكێ ئاماژە بۆ داى، چیرۆكێن ژخوە ڤەكرى نینن و مرۆڤ شوون تلێن چیرۆك نڤیسى دناڤرا دبینیت، كو لدویڤ بەرو منێن خوە، خو پێڤە ماندى كریە و یان ژى نە ئەو نڤیسینن، كو لاپەرێ رۆژنامە و كوڤاران پێ پر ببن و نڤیسەر سینگێ خوە پێ كێل بكەت و بێژیت، من تشتەكێ دى ل سەر ئەرشیفێ خوە یێ بلاڤكرنێ زێدەكر و ئەو چیرۆكن كو دەربرینێ ژ ئێش و ئازارێن كومەلگەهى دكەن، هەر چنە بیت لدەیف چیرۆك نڤیسى بخوە. خالا دویێ، شێوازێ ویێ رەخنە گرتنێ یە و هەر چیرۆكەك ژوان، دیمەنەكى دناڤ خوەدا د هەلگریت و هەر دیمەنەك ژى بابەتەكى برێكەكا هونەرى رەخنە دكەت و پرانییا وان ژى، گرێدایى عەقلێ نە گوهورێ كومەلگەهیینە و ئەوا مە گوتى، كو چیرۆك نڤیسى هەولدایە برێكا نڤیسینا ڤان چیرۆكان، پەیامەكێ بگەهینیت و بێژیت، ئەم پێدڤى خوە گوهورینێى نە، تا هندەك جاران دێ بینى، چیرۆك نڤیسى هندەك سنور بەزاندینە، ئەو سنورێن رەنگە ئەم وێ جورئەتێ نادەینە خوە بن پێ بكەین و پێنەڤێت ژى، پەرتووكا باش خواندەڤاى نەچار دكەت، هەست بكەت، ئەڤا ئەو د خوینیت، ئەزمونا وى بخوەیە.

 

ناڤ و نیشانێن كومەلێ

هەلبژارتنا ناڤ و نیشانێ هەر تێكستەكێ ئەدەبى، رادەستكرنا كلیلێ یە، بۆ هەر كەسێ بڤێت ل كودێن وى تێكستى بگەهیت، ئەڤە ژى وەك دەستپێك، كو مرۆڤ ژ خواندنا وى تێكستى دەرباز نەبیت. د ئەڤروییا تەكنەلوژیایێ بەروبیاڤێ خواندنێ بەر تەنگ كرین، ئەگەر نڤیسەر د دەستنیشانكرنا ناڤ و نیشانیدا یێ دەستهەل ژى نەبیت، ئەڤە خواندەڤایێن تێكستى د سەر كێمییا خواندەڤاییرا، دێ د كێم بن و ناڤ و نیشانێن ڤێ كومەلێ (خەونێن بەرهاڤێتى)، بۆ كومەلەكا كورتە چیرۆكێن هونەرى و ل دەڤەرەكا رەوشت و تیتالێن كومەلگەهى بەروبیاڤێ پێشكەفتنێ چوارچوڤەكرین، دگەل ئەڤروییا پێشكەفتنێ و تەكنەلوژیایا جیهان داگیر كرى، ناڤ و نیشانەكێ گونجایە، ب مەرجەكى ئەگەر چیرۆك نڤیس یێ ئازاد بیت و باوەرى ب گوهورینێ و پێشكەفتنێ و خوە گونجاندنا دگەل جیهانا نوو هەبیت.

د (خەونێن بەرهاڤێتی)دا، دەما جارا ئێكەمین چاڤێ مرۆڤى ب تایتلى دكەڤیت، دو تشت خوە ل مێشكێ هەر كەسى ددەن، كو هزرێ تێدا بكەت، ئەو چ خەونن چیرۆك نڤیسى دڤێت مە بەشدارى وان بكەت، ژبەركو ئەم راهاتینە، هەر ئێك ژمە خوشیێ ژ خەونێن خوە بتنێ ببینیت، ئەڤ كەسێ مە بەشدارى خەونێن خوە ژى دكەت، ئەوى دڤێت پەیامەكێ ژ حەزێن خوە یێن كەسوكى زێدەتر، بگەهینتە مە هەمیان، لڤێرە، ئەوێن ئەو د نڤیسیت خەونن و هەر كەسەكى ژمە ماف هەیە وەك خوە بۆ خوە خەون و خەیالان دروست بكەت، لێ مەبەستا چیرۆك نڤیسى ژ گەهشتن و نە گەهشتنا ڤان خەونان، خوە د پەیڤا دویێ یا تایتلیدا دبینن، ئەو ژى بەرهاڤێتنە، كو بەرى بگەهن، ژناڤ دچن و ئەڤ پەیڤە ژى زێدەتر بۆ گیانەوەران دهێتە گوتن، كو ئەو گیانەوەرێ ب دوگیان دكەڤیت و ژ هەر ئەگەرەكى ئەو تێشكێ د زكیدا بەرى ژ دایكبوونێ نەمینیت، دبێژنێ یا بەرهاڤێتى و لڤێرە چیرۆك نڤیسى دڤێت بێژیتە مە، ئەڤێن ئەز دڤان كورتە چیرۆكاندا د ئینمە زمان، نەبتنێ خەونێن منن و بەلكو یێن من و تە و یێ دى و رەنگە یێن مە هەمیان بن، لێ سانسورەك یا هەى و ناهێلیت ئەڤ خەونێن هەنێ ببنە راستى.

 

پێشەكییا كومەلێ

هەر چەندە پرانییا چیرۆك نڤیسان خوە ژ نڤیسینا پێشەكیێ دوور دگرن، ژبەركو چیرۆكا هونەرى پێدڤیاتى ب وێ چەندێ نینە چیرۆك نڤیس بهێت و مەبەستا خوە ژ نڤیسینا چیرۆكێن خوە رووهن بكەت، هینگێ دێ چ جوداهى دگەل ڤەگێرانەكا ئاساییدا هەبیت و روودان یا سەرنج راكێش بیت و ئەو كەسێ ڤەدگێریت یێ زمان رەهوان بیت، ئەڤە ژى نمونا گەلەك نڤیسەرێن دى، دەما بابەتێن خوە د سمیناراندا پێشكێش دكەن، ل بەراهیێ یان دووماهیا سمینارا خوە بەهانێ دئینن یان لایەنێ كێماسیێ ددەنە پال خوە و دبێژن، داخازا لێبورینێَ دكەم ئەگەر ژ دەرحەق نەدەركەڤم یان كێماسى هەبن یان ب دروستاهى من خوە بەرهەڤ نەكریە و تا دووماهیێ ژڤان بەهانان، كو بێ ئومێدیەكێ لدەف وەرگرى پەیدا دكەن، هەر چەندە د پێشەكییا ڤێ كومەلا كورتە چیرۆكاندا بارەكا مافى دگەل چیرۆك نڤیسی هەیە، ژبەركو گەلەك تشتێن هەین مرۆڤ حەز دكەت بەحس بكەت و رەوشت و تیتالێن كومەلگەهى، ئەم هوینەكرینە ب ئازادانە ل سەر باخڤین و د بەشەكێ پێشەكیێدا بڤى رەنگى هاتیە نڤیسین (من بزاڤ كرییە كو ئەو هزرێن دناخێ من دا دزڤرین كو ژ ڤەژەنا هندەك كار و كریار و هەلوێستێت جڤاكى سیاسى و دینى نە....). لێ د هەمان دەمدا و لبن چ بارودوخ بیت، دڤێت نڤیسەر خوە ژ گرتنا ڤان بەهانان دوور بگریت و ژبیرنەكەین ژى د ڤەگێرانێدا، پێدڤیاتییا روونكرنا هزران یان مەبەستێ نامینیت، ژبەركو د ڤەگێرانێدا هەمى ئەو تشت دیار دبن، یێن چیرۆك نڤیسى مەبەست پێهەین و د خواندنا ڤان كورتە چیرۆكان ژیدا، هەمى تشت ب روونى دهێتە باسكرن و هەست ب بیاڤێ مژەویكرنێ ناهێتە كرنێ.

 

مەرجێن نڤیسینا كورتە چیرۆكێ

نڤیسینا ئەدەبى یان تێكستێن ئەدەبى چەندین ژانرێن جودا هەنە و ژ وان ژانران ژى، كورتە چیرۆكا هونەرییە و سەرەراى كو ژانرەكێ نوى پەیدا بوویە، كو دەستپێكا وێ بۆ دووماهیا سەدێ هەژدێ و دەستپێكا سەدێ نوزدێ گرنگى پێهاتیە دان، لێ ڤى ژانرى هەر زوو سەرنجا خواندەڤاى بۆ خوە راكێشا و فەزایێ چیرۆكێ ژى، هلكولایێ ژینگەهـ و قوناغا كومەلگەهییە ئەڤێ نڤیسەر تێدا دژیت. كورتە چیرۆك ژى هەر وەكو مە ئاماژە بۆ داى، ئێك ژ ژانرێن ئەدەبییە و ل سەر شێوازێ ڤەگێرانەكا پەخشانكى دهێتە نڤیسین و توخمێن سەرەكیێن وێ ژى (كەسایەتى، چوارچوڤێ چیرۆكێ، گرێ و ئامانج)ن، ئەڤە ژبلى ئەو هوردەكاریێن چیرۆك نڤیس بۆ پەیداكرنا وەرگرەكێ زێدەتر ب نڤیسینا چیرۆكا خوەڤە دبەت و راستگویى و دیسان توخمێ خوشى و تام وەرگرتنێ پێ د بەخشیت. سەبارەت مەرجێن نڤیسینا چیرۆكێ، رەنگە ئەڤە زێدەتر بۆ رەخنەگرەكێ ئەكادیمى بمینن، كا كیش چیرۆك دبن ڤان مەرجانرا دەرباز دبیت و كیژان چیرۆك لدوویڤ پیڤەرێن وان، ژ كورتە چیرۆكا هونەرى ناهێتە هژمارتنێ و ئەڤا ئەم ل سەر د راوەستین ژى، زێدەتر رەخنەكا شلوڤەكاری (ئینتباعی)یە.

 

باژێرێ تەسا

ئەڤا ل سەرى، تایتلێ ئێكەم كورتە چیرۆكا ڤێ كومەلێ یە و چیرۆك كەسەكى د دەتە ناسكرن، كو تا تەمەنێ وى گەهشتییە سیهـ سالیێ ژى، ڤەخارنا مەى لدەف وى تشتەكێ قەدەغە بوو و هەر كەسێ ئەو سوحبەت ژى كربانە، ئەو جڤات بجهـ دهێلا، ئەڤە ژبلى خوە دانە پاشا ژ رەگەزێ مێ و هەر جورەكێ تێركرنا غەریزا سكسى ب گونەهـ دزانى. د بەردەوامییا دانە نیاسینا ڤى كەسیدا دڤێ چیرۆكێدا، كو د هەیڤەكا رەمەزانیدا، 15 رۆژان رۆژى گرتینە و ژ رێكا خودێ لانەدایە و دەما سەفەرێ دكەتە (ستەمبولێ)، بریارێ ددەت ژیانا خوە هەمیێ بگوهوریت و دنیایێ و خوشیێن وێ بگریتە بەر، بریارێ ددەت ژیانا وى د سیهـ و چەند سالاندا دەربازكرى ب خوشییان قەرەبوو بكەت، ل سەر ڤان رەفتاران بەردەوام دبیت و تا شەڤەكێ ل روونشتنێ و مەى ڤەخارنێ و دگەل سێ سەماكەرێن ژن، دئینە بیرا خوە كو وان خوارن بۆ شەڤبێرییا خوە یا ژبیركرى و بریارێ ددەن ئەو بچیت و خوارنێ ژ دەرڤە بینیت و دەما دزڤریت، ئەو سەرسورمان دمینن كو زویێ ڤەگەریایى، دەما لێ پرسیار دكەن، ئەو دبێژیتێ من خوارن یا ئیناى و دەما پرسیارا تەسا ژێدكەن، ئەو لبن فشارا سەرخوشیێ دبێژیت، هیچ تەسەك ل باژێرى نینە..! 

د خواندنا ڤێ چیرۆكێدا، دو بابەت دكەڤنە بەر سینگا مە، كو ژلایێ چیرۆك نڤیسیڤە گرێ نە و دڤێت بهێنە چارەسەركرن. گرێیا ئێكێ، چیرۆك نڤیسى خوە ل بابەتەكى دایە، كو ژ سێ بابەتێن قەدەغەیە باس ل سەر بهێتە كرنێ، هەر چنە بیت د كومەلگەهێ مەدا كەس ب ئاشكەرایى بەحس ناكەت، ئەو ژى، دەما كاراكتەرێ چیرۆكێ د هەیڤا رەمەزانێدا بەرەڤ دەرڤەى وەلاتى دچیت و جیهانەكا دى دكەڤیتە بەر چاڤێن وى و ئەو تشتێن رابردووى د سیهـ سالاندا كرین و دیتین، هەمیان رەت دكەت و لدویڤ خوشیێن دنیایێ دچیت. تا ڤێرە تشتەكێ ئاساییە و رەنگە ئەڤە گرێییا گەلەك كەسان بیت و هەر كەسەك ژى لدویڤ بیر و باوەرێن خوە، وێ دكەت یا ئەو دزانیت دروستە و دگەل رۆژەڤێ د گونجیت و ژ روودانێن دناڤ چیرۆكێدا هاتین، مرۆڤ توخمێ راستگویێ و خوشیێ د بینیت، كو خواندەڤا خوە دناڤ چیرۆكێدا ببینیت، ژبەركو ئەو خواندنا كارتێكرنێ ل هەستێن وەرگرى و خواندەڤاییدا نەكەت، هەر زوى ژبیرێ ژى دچیت و نە خواندنا وێ ژ خواندنا وێ باشترە. ل گرێییا دویێ، كو چیرۆك نڤیسى تایتلێ چیرۆكێ ژى دایێ، ئەو ژى باژێرێ تەسایە و دڤێت بێژیت، باژێرى گەلەك كێماسیێن خزمەتگوزارى لێ هەنە و پویتە پێنەهاتیە دان و تەسان دكەتە نمونە و چیرۆك نڤیسى یا هەولداى، دەركەفتن ژ یاسا و پیڤەرێن كومەلگەهى بۆ خوە ب پیروزى داناین، بكەتە د خزمەتا ڤى بابەتیدا و مرۆڤ چەند پەیامان ژڤێ چیرۆكێ دبینیت، ئەو ژى، هندى ئەم ب رەوشت و تیتالانڤە گرێداى بین و ئەم جیهانێ وەك هەى نەبینین، ئەم دێ د چاڤ گرتى بین و ئەم نزانین، چ ل دەردوورێن مە دهێتە روودان، چیرۆك نڤیسى پەیامەكا ب سەنگێ چیایەكێ گران، دڤێ كورتە چیرۆكێدا یا گەهاندى، ئەو ژى (ئاین و سیاسەت) چاڤێن مرۆڤى تارى دكەن و مرۆڤ راستییان نابێژیت، كاراكتەرێ وى د گوپیتكا سەرخوەشیێدا دبێژیت (چ تەسە ل باژێرى نینن!)، د دەمەكیدا ئەو یێ گەهشتییە باوەریەكێ، كو دووركەفتنا مرۆڤى ژ قالبێ كومەلگەهى ل سەر مرۆڤى فەرز كرى، مرۆڤ ئازادییا خوە د بینیت و ئەڤ ئازادییە ژى، رەتكرنا بیروباوەرانە و دەما لدووماهیێ دبێژیت (بابۆ.. یێ بێژیت ئێك تەسە یا لڤى باژێرى هەى، ئەو سەرۆكێ باژێرڤانیێ ل دایكا خوە ددەت!)، كو ئەڤە ژى پەیامەكە بۆ بیرۆباوەرێن سیاسى دناڤ مەدا و هەر چەندە، رەنگە تام خوشیەك دگەل قفلا ڤێ چیرۆكێ هەبیت، لێ بهزرا من روویەكێ لاوازیێ ژى د دەتە چیرۆكێ و ژبلى كو گرێییا تەسان دڤێ چیرۆكێدا، گرێیەكا پەراوێز خستییە و وەك پێدڤى رول پێنەهاتیە دان.

 

خەونێن بەرهاڤێتى

ئەڤە دێ چیرۆكا دویێ بیت، ئەز وەك نمونە بۆ نڤیسینا خوە ژ ڤێ پەرتووكێ دەست نیشانكەم، ناڤ و نیشانێ ڤێ چیرۆكێ ژى هەمان ناڤ و نیشانێ پەرتووكێ یە، كو چیرۆك نڤیسى ژ كوما 15 چیرۆكان هەلبژارتى و پەرتووكا خوە پێ ناڤ كریە، ئەڤ چیرۆكە مە دكێشتە بابەتەكى كو رۆژانە ئەم د ناڤ ئاخفتنێن خوەدا بۆ رەگەزێ بەرامبەر بكار دئینین، دەما زەلامەك دگەل ژنەكێ د ئاخڤیت و بەرۆڤاژى، پەیڤا (برا/ خووشك) بۆ ئێك بكار دئینن، كو د بنەرەتدا، ئەو كەسێ هەنێ كەسەكێ بیانییە و دانە پالا ڤى سیفەتى ژى، بتنێ دا باوەرى دناڤبەرا واندا دروست بیت، كو چ مەرەمێن دیێن ڤەشارتى نینن و چ حەزێن سكسى بۆ نینن، كو كومەلگەهـ رێ ل هەر دیاردەكا ژڤى رەنگى یا نە دروست دگریت و ئەڤ چیرۆكە پەردێ ل سەر روخسارێ نا شیرینى دیاردەكا كومەلایەتى رادكەت.

كورتییا چیرۆكێ ژى (دهزرا كاراكتەرێ ڤێ چیرۆكێدا، هەر كەسێ بێژیتە كچەكا نە خووشكا وییا دروست بیت خووشكێ، ئەو مرۆڤەكى خاپینوكە و د سەرداچوونەكێدا، ئەو ب گوتنا (سەرچاڤا برا) د راستا كچەكێدا، كو هەر وەكو ئەو دبێژیت، من گەلەك برایێن هەین و ئەز پێدڤى تەمە وەك زەلام و من چ برایێن دى نەڤێن، ئەڤ كچە هەلویستەكى بەرامبەرى وى وەردگریت، كو ئەڤە ژى وەكى هەمى زەلامێن دى مرۆڤەكێ خاپینوكە.. چیرۆكێ چەندین دەربرینێن جوان دناڤدا هەنە و تا رۆژەكێ ئەو كورە ب هندەك مامەلێن خوەییێن فەرمیڤە شەپرزە دبیت و كچەك دهێت و بێى كو ناس بكەت، مامەلێن وى پرێڤە دبەت و دەما تەلەفونێن خوە ل ئێك دگوهورن و ئەو كورە د پەیوەندیەكێدا پسیارێ ژ وێ دكەت، كا بوچى وێ خوە ب ویڤە ماندیدكر و مامەلا وى بۆ پرێڤەبر؟ پشتى كچ خوە بۆ ددەتە ناسكرن، كو ئەز ئەو كچم یا تە گوتیێ برا!!! و دبێژیتێ، دا چ دى تە لجهێ كارێ خوە نەبینم و چاڤێن من ب چاڤێن تە نەكەڤن........).

 چیرۆك نڤیسى ئەڤ بابەتە پەلكێش كرییە ناڤ ڤێ چیرۆكێ و پێنەڤێت ئازراندن و رەخنەلێگرتنا دیاردەكا كومەلایەتى، كو بەشەكێ خاپاندنێ ل پشت هەبیت، سەرەراى، جوانییا پەیڤێ و كو ب شێوەكى ژ شێوان د چیتە د قالبێ رێزلێگرتنێدا ل كەسێ بەرامبەرى ژ هەردو رەگەزان، لێ جوانیا چیرۆكێ ژى هەر دڤێ چەندێ دایە، كو لایەنێ كرێتێ دیاردێ ژى سەراڤ بكەت و باسكرنا بابەتى ژ لایێ چیرۆك نڤیسى بخوە بەرچاڤكرنا دیاردەكێ یە، كو هندەك جاران مرۆڤ ل سەر دهێنە خاپاندن و ماسكێ گورگى ل سەر سەروچاڤێن هندەك كەسان رادكەت. دا كو چیرۆك نڤیس، توخمێ ئازراندنێ و تام و خوشیێ بدەتە پال چیرۆكا خوە، كو چیرۆك نڤیسێ زیرەك ژى ئەوە یێ بزانیت دێ چاوان هەستێن خواندەڤاى ئازرینیت، چیرۆك نڤیسى گرنگیەكا زێدەتر دایە ڤێ دیاردا خاپاندن د پشت را هەى و راستى ژى، دخوە بخوەدا ئەڤە بابەتەكێ جهێ ئازراندنێ یە.

ئەگەر زێدەتر ژى لسەر ڤێ چیرۆكێ راوەستین، دێ بۆ مە دیار بیت كو چیرۆك نڤیسى بنەما و توخمێن نڤیسینا چیرۆكێ د (خەونێن بەرهاڤێتى) دا بكارئیناینە و كەساتیێن وێ د دیارن و دیسان چوارچوڤێ چیرۆكێ ژى یێ دەست نیشان كریە و گرێیا چیرۆكێ، كو پەیڤا خووشك یان برا و ئامانج ژى ژڤێ چیرۆكێ، چیرۆك نڤیسى دڤێت ئەڤ دیاردە بهێتە كێمكرن و هەر چنەبیت فورمێ خوە بگوهوریت و چ دى خاپاندن د پشترا نەبیت و هەر رەگەزەك چ نێر یان مێ وەك خوە بهێتە ناسكرن.

 

ژێدەر:

1.      خەونێت بەرهاڤێتى، كورتە چیرۆك، د. ئەمجەد عوبەید، دهوك 2019.

2.      هزرو شێواز لە چیرۆكى كوردیدا، حەمە سەعید حەسەن، هەولێر 2005. لاپەرە 12.

3.      ـ هونەرى نووسینى چیرۆك، حەمە سەعید حەسەن، دەزگاى ئاراس، 2011، لا پێنج.

4.      اسس علم الجمال... بەرگێ ئێكێ، لاپەر 376.

5.      ـ چیرۆكى نوێ، ئیسنانى رێبازى نوێ، ئالان روب گرێى، وەرگێران حوسێن شێر بەگى، هەولێر 2011، لاپەر 70.

 6. • دكوڤارا پەیڤ ژمارە 80 دا بلاڤ بوویە.