خەیالدانا كوردان د ناڤبەرا ئاگەھی و بێئاگەھیێدا

عبدالرحمن بامەرنی

پێشەكی:

بەری دەست ب نڤیسینا خوە بكەم، فەرە ل سەر چەند تێگەھان روونكرنێ بدەم. مەبەستا من ب خەیالدانێ(التخیل)، ئەو خەیالدان نینە ئەوا شعر پێ دھێنە نڤیسین یان ئەو خەیالدانا دژیانا ھەر ئێك ژمەدا رووددەت و ھزرێن نەباش و یێن نەرێنی دگەل مەدا دروست دكەت. ئەو خەیالدانا ئەز ژێ بەحس دكەم، زێدەتر گرێدایی پرسێن چارەنڤیسسازە، پرسێن گرێدایی ئایندەی، ژ پرسێن ئیجابی بۆ پرسێن نەدیار. ئەو خەیالدانە یا دناڤ تاكێن كومەلگەھیدا بةلاڤ دبیت و خەلك بەرگریێ ژێ دكەن و ھەمی تشتان، ھەمی دیتنان و رەفتاران د چوارچوڤێ وێ بیركرنێدا دبینن، ئەوا خەیالا وان بۆ دچیت، وێنەكرنا بوویەر و روودانان ب ئێك ئاراستە و ئێك بینین! تشتێ ڤێ خەیالدانێ ئاراستە و وێنە ژی دكەت، ئەوە یا كونترولێ ل سەر مێشكێ كومەلێ دكەت، من بەحسا كومەلێ كوردییە، دەما دكەڤیتە بن باندوورا ڤێ خەیالدانێ و ئاراستەكرنا مێشكێ وی، چ ژ ئاگەھی بیت یان بێ ئاگەھی.

خەیالدانا سیاسی:

ڤەكولەر و رۆمانڤیس عەمار حەسەن، دبێژیت: “خەیالدان ژبلی بیركرنێ و ھەستان، ئارمانجەكا گرنگە ژ بۆ یاریكرنێ ب مێشكی، ژبەركو گرێدایە ب كردارا مێشكیڤە، ئەڤا باھرەكا مەزن ژ سلوكێ تاكێن دەستپێكی دەست نیشان دكەت، كو كاریگەرە ب تشتێن دەردوورێن خوەڤە” . و ل جھەكێ دی ژی ھەمان نڤیسەر، دبێژیت: “پرۆسا تەوزیفكرنا خەیالدانێ د بیاڤێ سیاسەتێدا، ب مەبەستا كو ئەڤ كەسێن ھەنێ ژ دەروونێ خوە و دیتنێن خوە یێن تایبەت ل سەر كومەلگەھی دوور بكەڤن” . دیسان م.م. ھاژە كوسرەت، دڤی دەربارەیدا دبێژیت: “گرۆپێن فشارێ جورەكن ژ گروپان، ئەڤێن دزڤرنە دروستبوونا خوە یان پەیوەندیكرنا تاكان یان كومان ژ كومەلگەھەكی بۆ ناڤ رێزێن وان، ژ پێخەمەت كارتێكرن ل سەر سیاسەتا گشتی دەربارەی بابەتەكی” .

دا بزڤرینە بابەتێ مە مەبەست پێ ھەی ژ خەیالدانێ، ئایا كورد وەك گەل زوی دكەڤنە بن كاریگەرییا گروپان و ئەجندایێن دەرەكی؟ ئایا ئەڤ خەیالدانا كوردان، تا چ راددە شییایە شورەشێن كوردی بەرەڤ پێش ببەت و ئایا خەیالدانا كوردان ھوكار بوویە، كو ب درێژاھییا مێژوویێ كورد تووشی ھنگافتنان، شكەستنان ببن؟!

ئەڤە بخوە چەند پرسەكن، گرنگ نینە ئەم بزڤرینە سەر بابەتێن مێژوویی و ڤانە ھەمیان ب خەیالدانێ و كارتێكرنا خەیالێ ل سەر تاكێ كورد ڤە گرێبدەین، كا ئەڤ خەیالدانا ھەنێ ژ ئەنجامێ ئەجندایەكا رێكخستی بوویە یان ژی دەستێن ئەجندایەكا دەرەكی د گەلدا ھەنە.

كیینە خەیالدانێ دروست دكەن؟

ژ ئەنجامێ خەیالدانا بەری 1991ێ، سەرھلدان ژێ دەركەفت و ئەگەر ئەو خەیالدان نەبایە، دا گەلەك یا بزەحمەت بیت، تاكێ كورد ب ھەمی تەخێن خوەڤە ئێك دەست و ئێك بیر بن ل سەر پرسەكا چارەنڤیسساز.

ل قوناغا پشتی سەرھلدانێ، ژ غیابا رەوشەنبیر و رەوشەنھزرێ كورد، جورەكێ دیێ خەیالدانێ یێ دناڤ تاكێ كورد دا دروست دبیت، دێ كوردان بەرەڤ عاقارەكێ نەدیارڤە بەت.

بۆ بەرسڤدانا ڤێ پرسێ ئەز دێ دوو قوناغان وەرگرم، ئێك: قوناغا بەری سالا 1991 و قوناغا پشتی ڤێ مێژوویێ و دروستبوونا قەوارێ ھەرێما كوردستانا نوكە. ژبەركو دڤان ھەردوو قوناغاندا، خەیالدانێ كاریگەریەكا راستەوخو ل سەر بیركرن و ئاراستەكرنا مێشك و رەفتارا خەلكی ھەبوو و ژ ئەنجامێ خەیالدانا بەری ڤێ مێژوویێ، سەرھلدان ژێ دەركەفت و ئەگەر ئەو خەیالدان نەبایە، دا گەلەك یا بزەحمەت بیت، تاكێ كورد ب ھەمی تەخێن خوەڤە ئێك دەست و ئێك بیر بن ل سەر پرسەكا چارەنڤیسساز، كو گەلەكان پێ ل بەرژەوەندیێن خوە ژی دانان، لێ سەرھلدان بۆ ئێك ژ ھوكارێن بەرھەمێ وێ خەیالدانێ و سەركێشێن خەیالدانا بەری سەرھلدانێ ژی، تەخا رەوشەنبیر و رەوشەن ھزر بوون، وەك نمونە ژی، ئەگەر شعرەك یان كورتە چیرۆكەك ل رۆژنامەیەكێ ھاتبایە بلاڤكرن، پەیڤێن ناڤا وێ شعرێ یان كورتە چیرۆكێ (چیا، بەفر، باھوز، لەھی، رووبار ووووو) دناڤدا ھەبان، خەلكی ئێكسەر ب پێشمەرگەی و بەردەوامییا شورەشێ و بەرخودانێ و كەتنا رژێمێ ڤە گرێددا، تا ئەگەر شانۆیەك ژی ھاتبایە پێش كێشكرن، خەلكی بھەمان خەیال بۆ شورەشێ و بەرخودانێ و پێشمەرگەی ڤە گرێددا، ستران ژی وەسا، شێوەكاری وەسا وووو …ھتد و نموونە ژی مە زور ھەنە، (سترانێن تەحسین تاھای یان شعرێن موئەید تەیب و عەبدولرەحمان مزووری…..)، كو ئەگەر د نوكەدا ئەو شعر و سترانە بھێنە وەرگرتن وەك شرۆڤەكرن، ھیچ وێ رامانێ و دەربرینێ نادەن یێن بەری قوناغا سەرھلدانێ ددان و خەلكی خوە دناڤدا ددیت و خەیالدانا وی، وێنەیەكێ دی ژ شرۆڤەكرن و خواندن و خوشییا دگەلدا وەردگرت

كورتییا من دڤێت ژڤان نمونان بێژم، ئەڤێ خەیالدانێ مێشكێ تاكێ كورد ل سەر تشتەكێ كوم ڤە دكر، ئەو ژی دڤێت گوھورینەك دروست بیت، رژێما بەعس نەمینیت و كورد بگەھنە ئارمانجێن خوە یێن سیاسی و نەتەوایەتی و د ئێكەم دەرفەتدا، دەما سوپایێ عیراقێ ل سالا 1990ێ چوویە دناڤ وەلاتێ كوێتێ دا و داگیركری و جیھان ل سەر ڤێ دەستدرێژیێ ل ئێك كومڤەكرین و ھەمی ب دژی عیراقێ و رژێما بەعس كرینە ئێك بەرۆكێ شەری، ئەو بۆ بەرھەمێ وی شەرێ ھەڤپەیمانان دگەل عیراقێ دروست بوو، ژبۆ نەچاركرنا وێ كو ژ كوەیتێ دەركەڤیت و ئەوی شەری دەستپێكر و عیراق كەفتە د قوناغەكا لاوازیێدا و كوردان ئەڤێن خەیالدانێ ئەو ل سەر بابەتێن سیاسی و نەتەوایەتی ئێك دەنگكرین، خەلك ل ناڤ باژێران راكر و دەست ب سەرھلدانێ كرن. ڤی خەلكی سەرھلدان كر، ژبەركو خەیالدانا وی دەمی ئەز ب خەیالدانەكا ئیجابی ناڤ دكەم، رولێ رەوشەنبیر و رەوشەنھزرا تێدا یێ زال بوو و شییان ڤێ خەیالدانێ دناڤ خەلكیدا بةلاڤ بكەن، بۆ بابەتێن نەتەوایەتی بەری ھەر تشتەكێ دی و كورد گەھاندنە ئەڤا ئەڤرو ئەم تێدا، كو ئەم بووینە خودانێ پەرلەمان و حكومەت و ھەرێما خوە یا تایبەت، نوكە كوردان د عێراقێدا پوستێ سەروككوماریێ ھەیە بۆ نموونە، و دەھان پوستێن دی، كو ئەڤە بۆ كوردان رەنگە ژ بابەتێن ھزر تێدا نەكری بوو، ھیچ جارەكێ.

ل قوناغا پشتی سەرھلدانێ كو مەبەستا من بڤێ نڤیسینێ ئەوە ئەز بگەھمێ، ژ غیابا رەوشەنبیر و رەوشەنھزرێ كورد، جورەكێ دیێ خەیالدانێ یێ دناڤ تاكێ كورد دا دروست دبیت، دێ كوردان بەرەڤ عاقارەكێ نەدیارڤە بەت، خوە ئەگەر بابەت رێژەیی ژی بیت. ژبەركو ئەڤ خەیالدانا ھەنێ وەك ئاڤرابوونەكا بچیك یا دھێتە دیتنێ، لێ لەھیێن مەزن ژ ئاڤرابوونێن بچیك پەیدا دبن و دگەل لەھییان ژی، تەرو ھشك پێكڤە دھێنە سوتن و مێشكێ تاكێ كورد بەرەڤ ئاراستە و ئەجندایێن نەدیار ڤە دھێتە برن. ئەگەر ل قوناغەكێ خەیالدانێ كورد بەرەڤ ئێكدەنگی و ھزرێن نەتەوایەتی ڤە بر بن، سەرھلدان ژێ دروست بیت، ئەڤرو ئەو خەیالدانە یا ب سەرێ كوردان دا دشێكت، خەیالدان یا بوویە ئەگەرێ دوو بەشكرنا كوردان ل سەر ھزرێن دینی، ئاینی و تا عەشیرەتگەریێ ژی.

ل ڤێرە پرسیارا خوە فەرز دكەت، ئایا ئەڤ خەیالدانا ھەنێ تشتەكێ سروشتییە و ژ رەفتار و كەتواری سەرێ خوە ھل ددەت یان ژی پرسەكا دەستكردە و ئەجندایێن دەرەكی د دویف را ھەنە و سەركێشییا ڤێ خەیالدانێ دكەت؟ د خواندنەكا ویدا بۆ پەرتووكا (خەیالا سیاسی یا ئیسلامی بەری دەولەتێ و پشتی وێ یا د. ھەبە رەئوف عزەت) ڤەكولەرێ مەغربی (غەسان شكوری)، دبێژیت: “دەولەتا جیھانگیری مەترسییە و بەرھنگارییا خەیالدانا ئیسلامی دكەت” و ھەمان تشت پشتی سەرھلدانێ چ ژ ڤالاتی و گوھنەدانا سیاسەتا ھەرێما كوردستانێ بیت، بۆ بابەتێن ئاینی و دیموكراسیەتێ یان ژی ئەجندایێن دەرەكی د پشت را ھەبن، جورە خەیالدانەك یان دناڤ تاكێ كورددا بةلاڤ دبیت، ئەز بخوە ب مەترسی دزانم، من بەحسا بیركرنا نەتەوایەتییە دوور ژ بیركرنەكا ئاینی، ژبەركو ئەڤ خەیالدانە ھەر تشتێ گرێدایی مێژوو و زمان و كەلتورێ كوردی یێ رەد دكەت و مێشكێ تاكێ كورد بتنێ ل ئێك خال سەنتەر دكەت، ئەو ژی دئێخیتە دناڤبەرا دوو ھەلبژاردەیاندا، یان ئایندار یان دژە دین و ھیچ ھەلبژاردەیەكا دی بۆ دروست ناكەت، كو بیركرنەكا عاقلانە بۆ بوویەران بكەت، وی ژی دید و بوچوونێن خوە ھەبن، سەرەرای پێشكەفتنا نوكە، راگەھاندنا نوكە، لێ ل غیاب و بگرنگی نە وەرگرتنا ڤێ پێلا خەیالدانێ، كو گەلەك جاران ب زیقی ژی دەردكەڤیت، دگەل بەردەوامییا قەیرانێن سیاسی و ئابوری، گەنج ئێكەم تەخا جڤاكینە بڤێ خەیالێ داخبار دبن و ئەڤێ ژی خواندنەكا تێر و تەسەل دڤێت و ب ئاخفتنا ماموستایا زانكویێ (د. فاطمة سعید بركات) دێ بدووماھی ئینم، دەما دبێژیت: “ھوشمەندییا سیاسی ھاریكارییا ئارامییا كومەلگەھی دكەت و بەردەوامییا ژیانا خەلكی و تێكنەدانا كاروبارێن وی، كو دنیابینین بۆ تاكان خوش و روھن دبیت”.

ژێدەر:

ـ دراسە “الخیال السیاسي” للباحث والروائي عمار علی حسن، جریدة الایلاف 3/11/2017.

ـ دور جماعات الضغط فی عملیە صنع القرار السیاسي فی الولایات المتحدە الامریكیە م.م ھاژە كوسرەت، مجلة قەڵای زانست العلمیە 2017.

ـ الخیال السیاسي للإسلامیین، غسان الكشوري، مجلة مؤمنون بلا حدود 1/2011.

ـ فعالیة الإرشاد العقلانی الانفعالي السلوكي لتحسین الوعي السیاسي وأثره فی الانتما‌ء الوطني لدی الشباب الجامعي، د. فاطمة سعید بركات، المجلە المصریة لعلم النفس الإكلینیكي والإرشادي، كانون الثاني ٢٠١٨.

* د گوڤارا بادینان ژارە 4 دا بلاڤبوویە.