هایكویێن شەمال ئاكرەی

عبدالرحمن بامەرنی
دەما ئەم بەحسێ‌ شعرێن هایكو دكەین ئێكسەر ئەم بەرەڤ هوزانڤان (شەمال ئاكرەی) ڤە دچین، هەر چەندە هندەك هوزانڤانێن دی نمونێن نڤیسینا هایكویێ‌ ل دەڤەرا مە هەنە، لێ‌ ئەز باوەردكەم ڤی هوزانڤانی زێدەتر شیایە دڤی جورێ‌ نڤیسینێ‌ دا خوە بینتە پێش. ژ تایبەتمەندیێن وێ‌ ژی، شعرا هایكو زوی كارلێكرنێ‌ ل هەستێ‌ خاندەڤای دكەت، بكورتیا خوە و پێش كێشكرنا وێنەیەكێ‌ بلەز و ژ نشكەكێ‌ ڤە، زمانەكێ‌ سادە و تژی، وێنەیەكێ‌ روهن و بێ‌ گرە و مژەوی، خالا ژ هەمیێ‌ ژی سەرنج راكێشتر ئەوە، ئەڤ جورە شعرە وەك تشتەكێ‌ زیندی، روحانی، ژ ناخێ‌ هوزانڤانی ئێكسەر بو هەستێن خاندەڤای دهێتە ڤەگوهاستن و ژبەر كو نڤیسینا ڤێ‌ جورێ‌ شعرێ‌ ژ (3 ـ4) رێزان نابوریت، خاندەڤا خوشی و تامەكا بلەز ژێ‌ وەردگریت. ئەگەر چەند هایكویەكا ژ (سیتافكێن دوهی و ئەڤرو) ژ پەرتوكا (هایكو ـ هەلبەست) یا هوزانڤانی وەربگرین، د هایكویا (خەیال) دا دبێژیت:
(خەیالا من نەڤێت... ژ بیرهاتنێن تە بزڤریت... لەوڕا ئەز چ جار نە لڤێرێ‌ مە). ئەگەر وەك وێنە ل سەر ڤێ‌ هایكویێ‌ راوەستین و سەحكەینە هونەرێ‌ شعری یێ‌ پێ‌ هاتیە نڤیسین. هوزانڤانی خەیال ئینایە بو عەشق بونا خوە، بو تشتەكی دناڤبەرا وان هەردویان دا رویدا بیت، لڤێرە خەیال مەسجەكا بلەز و ئارمانج بەرە. ب نڤیسینا ڤێ‌ هایكویێ‌، هوزانڤانی رێكا خوە كورت ڤەبریە و شیایە زوی تشتەكی بكەتە ددەستێ‌ خاندەڤایێ‌ خوە دا، یێ‌ دبێژیت من یا خوە دایە دەست خەیالێ‌ و ئەو گاڤەك بو و رویدانەك بو و من نەڤێت ژێ‌ بزڤرم. لڤێرە پێدڤی چ شروڤەكرنان نابیت و خاندەڤایێ‌ وی ژی ناوەستیت و ئەو ژی دشێت خەیالێن خوە تێكەلی بیرهاتنێن خوە بكەت، كو هەر ئێك ژ مە هندەك ژ قولاچكان هەنە و خەیالا مە حەز دكەت، هندەكێ‌ لێ‌ بمینیت.
ئەگەر زێدەتر ل سەر شعرا هایكو راوەستین، بلیمەتی و ئاستێ‌ مەعریفی و ئەزمونا شاعری گەلەك پێدڤی یە كو هایكویەكا جوان بهێتە نڤیسین. ژبەر هندێ‌ ژی دێ‌ گەلەك جاران هندەك هایكویان بینین كو هەمان خوشی و تام و چێژ دناڤ دا نینە یان وێنەیەكێ‌ لاوازە، ئەم دشێین بێژین هایكو دڤێت یا ئارمانجبەر بیت و زوی كارلێكرنێ‌ دگەل خاندەڤای بكەت، ئەگەر هایكویەكێ‌ لاواز یێ‌ هوزانڤانی وەربگرین، دەما د هایكویا (داگیركرن) دا، دبێژیت:
دەما تبلێن من
پەیاسا دنێڤ پۆرا تە دا دكەن،
تەزینك لەشێ‌ من داگیر دكەن.
ئەگەر ل سەر ڤی هایكوی راوەستین، راستە وێنەك جوان و عاشقانەیە، مەسجەكا جوانە بو كەسەكی كو حەژێكرنا خوە بو هەڤالا خوە دیار بكەت و هەمی مەرجێن هایكویێ‌ دناڤ دا هەنە و وێنەكێ‌ شاعیرانە یێ‌ دروست و بێ‌ كێماسی یە، لێ‌ ئایا وێنەیەكە كو زیندیبون تێدا بیت! مەرەما من ژ زیندیبونێ‌ ژی ئەوە كو مروڤ بشێت تشتەكێ‌ نوی بینتە زمان و هەر چەندە (پیاسە دناڤ پورا وێ‌ را، تەزینك، داگیردكەن)، كو ئەڤە بخو وێنەیێن نوی نە، لێ‌ لایەنەكێ‌ لاوازیێ‌ پێڤە دیارە، ئەو ژی ژبلی یاریكرنا ب پەیڤان، هوزانڤان نەشیایە تشتەكێ‌ نوی زێدە بكەت و وەرگرتنا خوشیێ‌ بو مە یێن خاندەڤا دێ‌ خوشیەكا رێژەی بیت، ژبەر كو ئەگەر وێنێ‌ (پیاسە دنێڤ پورا وێ‌ دا) ژێ‌ ڤەدەركەین، چ تشتێ‌ نوی نابیت و تا ئاخفتن دگەل رەگەزێ‌ دی بو هندەكان تەزنكێ‌ ب سەر لەشێ‌ وان دا دئینتە خار. د بەرامبەر دا ئەگەر ل هایكویەكێ‌ دی ب ناڤێ‌ (تسونامی)، سەح بكەین:
ل وێ‌ سپێدێ‌
روندكێن من و تە..
بۆ وان و..
بۆ دەست ژ ئێك بەردانا مە دبارین.
هایكویەكا گەلەك گەلەك جوانە و دیتنا ڤێ‌ هایكویێ‌ بەسە كو ئەمێن خاندەڤا تامەكێ‌ و خوشیەكێ‌ ژێ وەربگرین، وێنەیەكە نە بتنێ‌ ئینانا دوو رویدانانە دئێك پارچە شعر دا، ئێك مروڤایەتی و ئێك ژی عەشق بونا وی، بەلكو هێزا ڤێ‌ وێنەی دئینانا یان گرێدانا ڤان هەردوو بویەران دئێك دەمدا یە و پێناسەكرنا هەستێن مروڤی تێدا دیارە، مروڤ ئەگەر چەند بیر ل مروڤایەتیێ‌ بكەت و چەند بیر ل ئازادیێ‌ و سەربەخویێ‌ بكەت، د هەمان دەمدا مروڤ خودان هەستە و كەسەكێ‌ گەلەك نازكە و لایەنەكێ‌ دی هەیە كو گەلەك جاران ئەو سەر پشكی هەمی تشتەكێ‌ دی كریە، ئەو ژی حەژێكرنە.