دەروونشیكارێ فەرەنسی جاك لاكان (1901-1981، Jacques Lacan) ب دورشمێ “ڤەگەریان بۆ فرۆیدی،” دوبارە دەست ب خواندن و شرۆڤەکرنا تیۆر و تێگەهێن شیكارییا دەروونی یا فرۆیدی كر ژ رویێ بنگەهێن زمانڤانی و ئەنترۆپۆلۆژی ڤە. ب ڤێ چەندێ؛ وەکو تیۆرەکا دەروونشیکارییا نوی شییا جھێ خۆ د بیاڤێ ڤەکۆلینێن زانستی و رەخنا دەروونشیکاری دا بگریت. بابەتێ هەلبژارتی؛ نموونەیەکە بۆ رۆھنکرنا چەوانییا شرۆڤەکرنا دۆخێ دەروونی یێ کارەکتەرێ سەرەکی د رۆمانا (سمۆیێ باپیر)ی دا و ل دویڤ تیۆرا دەروونشیکارییا جاك لاکانی.
میتۆدا رەخنا دەروونی ژ جەمسەرێ نڤێسەری بۆ تێکستی
رەخنا دەروونی وەکو میتۆدەکا رەخنا ئەدەبی، ل دویڤ رەوتا گوهۆرین و پێشداچوونێن هزری و پێدڤیێن ژیانا مرۆڤی د هەر چاخەکی دا، لڤین و ئاراستەیێن سەمتبوونا جەمسەرێن سێگۆشەیا (نڤێسەر، تێکست و وەرگر) ب هەوڵ و بزاڤێن رەخنەگران ب تیۆر و میتۆدێن جودا خویا دبیت. ل ڤێرە ئەگەر بزڤرینە دەستپێکێن پرۆسێسا شرۆڤەکرنا رەهەندێ دەروونی یێ تێکستێ ئەدەبی، دێ بینین، كو فاکتەرێن دەرەکی ژ ژیان، ژینگەھ و بارودۆخێن گرێدای نڤیسەری د بنە پیڤەرێن سەرەکی یێن بریاردان و هەڵسەنگاندنا پالدەرێن ل پشت دیاربوونا هەر رەفتار و کریارەکێ، كو د تێکستێ دا خویا دبیت. ب گۆتنەکا دی؛ د بنەکۆکا خۆ دا میتۆدا رەخنا دەروونی د کەڤیتە ل ژێر سیما و تایبەتمەندییا میتۆدێن ڕێرەوی؛ تێدا دۆخێن ویژدانی و ژیانا دەروونییا نڤێسەری کلیلا ڤەکرنا کودێن تێکستی یە و ل سەر وان بنەمایان د هێنە شرۆڤەکرن (1). ژ ئەڤی تێگەهی؛ بەرهەمێ ئەدەبی د دیتنا ڤەکۆلەر و رەخنەگرێن ئەدەبی و دەروونناسی دا ببوو» ئاوینا ژیر و دەروونێ نڤیسەری(2)». لەورا ژی؛ دەروونشیکارییا ئەدەبی دەستپێكا خۆ ژ گرنگیدان ب نڤیسەری ڤە دەستپێکر و بەرهەمێ وی ب دیرۆكا ژیانا وی یا كەسایەتی ڤە ھاتە گرێدان(3). ئەڤ قۆناغە ب سەنتەربوونا جەمسەرێ نڤێسەری هاتە دانان.
قۆناغا دویێ؛ ل گەل پەیدابوونا تیۆر، میتۆد و ئاراستەیێن زمانڤانی ب تایبەت ئاراستەیێن بونیادگەری و پاش بونیادگەریێ، گوهۆرینەکا ڕھ و ریشالی د رەوتا دەروونشیکارییا ئەدەبی دا پەیدابوو. ئەو ژی ب ئاوایەکێ دیار ژ بزاڤێن رەخنەگر و دەروونشیکارێ فەرەنسی (جاك لاکان)ی خویا د بیت، کو:» گونجان و ئێکگرتنەك د ناڤبەرا تیۆرێن زمانڤانییا زمانی و تیۆرا (فرۆید)ی دا دروستکر، دا کو بشێت زمانی بکەتە کەرەستێ دەروونشیکاریێ(4) «. ل دویڤ ئەڤێ دەوسێ؛ شییا ئاراستەیا میتۆدا رەخنا دەروونی ژ جەمسەرێ گرنگییدان و سەنتەربوونا نڤیسەری بڤەگوهێزیتە تێکستی. ب گۆتنەکا رۆهنتر؛ بەرێخودان و گرنگییا کارێ رەخنەگری ژ ئەگەر و چەوا پەیدابوونا کارێ ئەدەبی دەربازی چەوانییا راچاندنا تەڤنێ تێکستێ بوو ژ لایێ شێواز و تەکنیکێن زمانی. ئانكو؛ ل ڤێرێ قۆناغا کارابوونا جەمسەرێ تێکستی د پروسێسا شرۆڤەکرنا رەهەندێ دەروونییێ تێکستێ ئەدەبی دەستپێکر. د ئەڤى بواری دا تیۆرا (سیستەمێ سییانی) یێ(لاکان)ی نموونەیەکه بۆ شرۆڤەکرنا رۆمانا هەلبژارتی.
کورتییەک ل سەر تیۆرا (سیستەمێ سییانی) یێ (جاك لاکان)ی
تیۆرا (سیستەمێ سییانی) د بیاڤێ ڤەکۆلینێن دەروونی و رەخنەیا ئەدەبی دا، بناڤکرنەکە بۆ هەرسێ سیستەمێن (ئاشۆپی، هێمایی و کەتواری) یێن ب تێھزرینا (لاکان)ی، کو قۆناغێن وەرارا پێکھاتا ئاڤاهییێ دەروونێ مرۆڤی ب کۆمەکا گۆرانکارییان تێدا دەرباز دبیت و «وەكی سێ بیاڤێن هێزێ ل بەرامبەر هەر کارڤەدانەکا ژیری د ئامادەنە و هەر ئێک ب ئاوایەکێ تایبەت باندۆرا خۆ ل سەر ساخلەمیا دەروونێ مرۆڤی بجھ د هێلیت.» ب گۆتنەکا دیتر؛ ئەڤ سیستەمە هەر ئێك ب ئاوایەکێ زنجیرەیی ب ئاڤاکرنا پشكەك ژ پێکھاتا دەروونی د کەسایەتییا مرۆڤی دا د بنە تەمامکەرێن ئێكدو. ئەو ژی؛ د قۆناغا ئاوێنە دا ل سیستەمێ ئاشۆپی (خەیالی)، بنگەهێ ئاڤابوونا (ئەزا نموونەیە) ل سەر بنەمایێ وەهم و خەیالان د پرۆسێسەکا وەکھەڤسازیێ ب دیتنا وێنەکێ کاملانێ ژ دەرڤەی هەبوونا مرۆڤی یا راستەقینە(6). پاشی ژ ئەڤی وێستگەهی ئاراستەیێ سیستەمێ هێمایی د بیت؛ سیستەمێ فێربوونا زمانی، وەرارا (خودی-ذات) و هەڤرکیێن وی ل گەل (ئەز)ی، ئاڤابوونا نەستی و پەیدابوونا (ئەوێ دی) ب رامانا یاسا و رێگیریێن جڤاکی و ئایینی، ئەڤە هەمی پشتی دڕکپێکرنا مرۆڤی ب هەبوونا خۆ یا سەربخۆ ژ لەشێ دایکێ. کو پێشتر خۆ ب پشكەك ژ لەشێ وێ د زانی و د هەستێ ئێکپارچەییا گیانی و لەشی یا وێ دا دژیا، بەرەڤ نەمانێ دچیت و قۆناغا (ژ دەستدانا دایکێ) دهێت. ل ڤێرەیە مرۆڤ تووشی ئێکەم شۆکا ژیانێ دبیت و ڤالاهییەک د ناخی دا پەیدا د بیت ب تێگەهێ (حەز)، کو ب درێژاهییا رێرەوێ ژیانا مرۆڤی د بیتە بزوێنەر و هێزا هەڤڕکیێن وی/وێ بۆ تێرکرنا خواستێن ژیانێ(7). د شرۆڤەکرنا (لاکان)ی دا»حەز ب کێماسیێ د ئازریت، بەلێ ب چ ئاوایان تێر نابیت و ئارمانجا وێ دوبارە ئاڤاکرنا خۆیە(
.» ئانكو؛ گەهشتن ب کاملانبوونێ ئەوا د هەستا ئێکپارچەیا ل گەل لەشێ دایکێ پەیدا بووی، لەوما ژی خوزی و بزاڤێن مرۆڤی یێن بەردەوام بۆ زڤراندنا سیستەمێ ئاشۆپی – خەیالی یە. ب گۆتنەکا دی؛ «سیستەمێ خەیالی د بیتە پەناگەها ئارامییێ و دوبارە ڤەژین ب هەستا ئێكپارچەیێ ل گەل دایکێ ب ئاوایەکی، کو د قۆناغێن داهاتیێن ژیانا مرۆڤی دا وەكو سەرابەکا خاپینۆک هەر وەكو هەبووی، مە بەرەڤ خۆڤە ڕادکێشیت(9).
سەبارەت ب سیستەمێ کەتواری د پێکھاتا وەرارا دەروونییا مرۆڤی دا ب دیتنا (لاکان)ی، «ئەو دۆخە ل دەمێ دەربڕینێن مرۆڤی ل بەرامبەر بابەتەکی یان هەلویستەکی د مینتە بێ داڵێن زمانی. ئانكو لاوازی و بێ رامانییا پەیڤانە ل بەرامبەر دەربڕینا وی هەستێ د ناخی دا هەی. ب دەربڕینەکا دی:»ئەو شتەیە کە دەزانین هەیە و نازانین ناوی بنێین، دەرکی پێدەکەین بەلام ماهییەتی ناگرین(10).» ئانكو؛ ئەوا د چیته د بازنێ سیستەمێ کەتواری دا. ئەوە یا نە هێته نیاسین و نە ژی زانین.
شرۆڤەکرنا دۆخێ دەروونی یێ کارەکتەرێ رۆمانا (سمۆیێ باپیر)ی ب خواندنەکا (لاکان)ی
(سمۆیێ باپیر)ی کارەکتەرێ سەرەکی یە د ئاڤاهی (ھەیكەل)ێ رۆمانەکێ دا، كو ب ھەمان ناڤ، ئانكو ب (سمۆیێ باپیر)ی ھاتییە بناڤكرن(11). نیڤشكێ رۆمانێ؛ ڤەگێرانا راستیێن بۆیەرەكا دیرۆكی یە، كو د دەم و جھەكێ دیاركری دا ھاتیە نڤیسیێن و یا گرێدای ڤەگێرانا چیرۆكەكێ یە ژ چیرۆكێن فەرمانێن ڕەڤاندن و کۆمکوژییا ب سەرێ ئێزدییان هاتی. ئەو ب تەکتیك و شێوازەکێ ئەدەبی ھاتیە دارشتن.
زنجیرا بۆیەران د ژیانا (سمۆیێ باپیر)ی دا هەر ژ دەستپێکا رۆمانێ؛ بارکرن و هێلانا جھێ ژیارێ و ڕەڤین بەرەڤ چارەنڤیسەکێ نەدیار ڤەیە؛ روی ب روی بوون ب کۆمکوژییەکا هۆڤانە، دیتنا دیمەنێ نالینا کچا خۆ یا پێنچ ساڵی ل گەل برایێ وێ یێ دو ساڵی د ناڤ کۆمەکا کەلەخان دا و بێ مفابوونا بزاڤێن رزگارکرنا گیانێن هەردوكان، زێدەباری؛ ژ دەستدانا شازدە کەسوکارێن وی، کو ژ وانا نەھ کەس ئەندامێن خێزانا وی بوون. ئەڤە هەمی پێکڤە تێگەهێن (ژ دەستدان، دروستبوونا ڤالاهییێ د ناخی دا ب ناڤێ (حەز)، رێگیرێن (ئەوێ دی)، هەڤرکیێن د ناڤبەرا (ئەزـ خود ـ ئەوێ دی) دا د پێکھاتا دەروونێ کارەکتەری د تیۆرا دەروونشیکارییا (لاکان)ی دا دەستنیشان دکەن. (ئەز)ێ کارەکتەری، سمۆیێ باپیر؛ ب تێگەهێ (نموونەییا ئەزی) کو ئەزەکە «ژ قۆناغا ئاوێنە د سیستەمێ خەیالی دا دەربازی سیستەمێ هێمایی و قۆناغا گرێیا ئودیب و خو رادەستکرن ب یاسایێن (ئەوێ دی) ب رێکا پرۆسێن وەکھەڤسازییا هێمایی ژ پێخەمەت خۆ رێکخستن د یاسایێن جڤاکی و کەلتووری دا و لێگەریان ل ناسناما خۆ یا هێمایی د میانەیا داڵێن زمانی دا» خویا دبیت (12). ئەو ژی ب هەڤڕا بوون و دانوستاندنەکا ئارام ل گەل (خودی) ب ئاوایەکی، کو هەردوك بزاڤا لاوازکرنا فشارێن (ئەوێ دی) د دەن.
(ئەوێ دی) هێز و دەستھەڵاتا خۆ ب ئاراستەیێن جڤاکی و ئایینی ل سەر پێکھاتا دەروونێ کارەکتەری ب دروستکرنا هەڤڕکییێ د ناڤبەرا (ئەز) و (خودی) د کەسایەتییا وی دا خویا دکەتن. ئەڤە ژی تایبەت ل دەمێ مرۆڤێن (سمۆ)ی پشتەڤانی و هاریکاریا وی نە کرین و د گۆتنێ «ئەڤە کارەکێ ب مەترسی یە و نە دویرە سەرا بھێیە کوشتن.. ئەو کچ و ژن نوکە ل ناڤ مالێن موسلمانانە و هند ژی ب دارێ زۆرێ ھاتینە ب موسلمانكرن و هند ژی نوکە بووینە خودان زارۆك یان ب دوگیانن و.. ئایا دێ جڤاکێ ئێزدی چەوان وان قەبویل کەتن و دێ د چاڤێن خەلکی دا شکەستی مینن؟!» باندۆرا ئەڤان گۆتنان دودلی و پاشڤەبرنێ ل دەف (ئەزی) پەیدا دکەت:»دبیت ئەز وان رزگار بکەم و جڤاکێ ئێزدی وان قەبویل نەکەت.» ل ڤێرێ (ئەز) بەرهەڤی هەڤڕکیا (خودی) دبیت بەلێ (خود) ب پرسیارا «ئایا گونەها وان چییە؟» کارتێکرنێ ل (ئەز)ێ کارەکتەری دکەت و ئێکسەر رۆلێ (نموونەیا ئەزی) دهێت و دۆما وێ دودلیێ نا هێلیت ژ پێخەمەت ب دەستڤەئینانا پێگەهەکێ قەبویلکریێ جڤاکی، ئەڤجا ل گەل (خودی) پێکڤە د بنە هێزەک و هەڤڕکیا فشارێن (ئەوێ دی) دکەن. ئەڤە ژی ل دەمێ (سمۆ) پەنایێ بۆ میری و بابەشێخی دبەت و دەستویرییا رزگارکرنا کچ و ژنێن رەڤاندی ژێ د خوازیت، خویا دبیت « ئەز دێ رابم قەستا میری و بابەشێخ کەم ل لالشا نۆرانی و ئەز دێ دەستویریێ ژ وان خوازم» ب دەستڤەئینانا ئەڤێ رازەمەندییێ، تێگەهێ (ئەوێ دی) چ ڕامانەکێ ل بەرامبەر بریار و کریارێن بێ راوەستان یێن (سمۆیێ باپیر)ی نا ھێلن و (ئەز) ب تەمامی ل گەل (خودی) هەڤرا دبیت « ئێدی سمۆی بەرێ خۆ دا گوندێن دەردۆرێن کۆمکوژی لێ هاتییە ئەنجامدان و بریاردا ل دویڤ دەوسا رەڤاندیان بگەریت.» پالدەر و هێزا ل پشت ڤێ بریارا (خودی) د کەسایەتییا (سمۆ)ی دا، ژ گوشەنیگا بۆچوونێن (لاکان)ی ئەوە، کو بوویەرێن ژ دەستدانا خێزانا (سمۆ)ی و دیمەنێن تالانکرن، رەڤاندن و کۆمکوژییا ب سەرێ گوندی و کەسوکارێن وی دا هاتین هەمی چووینە د نەستی دا و بووینە گرێیێن دەروونی و کارتێکرن ل کریار و رەفتارێن (سمۆ)ی کرینە. ئەڤێ کارتێکرنێ ب خواندنا (لاکان)ی ڤالاهییەك د دەروونی دا پەیدا کرییە و ئەڤ ڤالاهییە (حەزە) کو د بیتە پالدەر و بزوێنەرێ هێز و شییانێن (سمۆ)ی بۆ دوبارە ڤەگەراندنا ئەوا ژ دەستچووی ب مەرەما پرکرنا ڤالاهییا دەروونێ خۆدا؛»دڤێت زارۆك و ژنێن رەڤاندی بھێنە ئازادکرن، خو ئەگەر نە هاتنە قەبویلکرن ژی ئەز دێ هەر رزگارکەم.» ئەڤ جەختکرنە، ئاماژێ د دەتە رادێ کاریگەرییا دەرز وڤالاهییا کەڤتییە (خودی) و بەردەوامییا لێگەریان و دویڤچوونەکا بێ راوەستان ب بریارا (سمۆ)ی بەخشییە. ئەڤە ژی ب تایبەت ل هەر بزاڤەکا رزگارکرنا کچ و ژنێن رەڤاندی ل دەمێ گوهداریکرنا چیرۆکا رەڤاندنا وان خویا دبیت، لەورا د هەر بزاڤەكێ دا پتر حەزا (هێشتا دڤێت بەردەوام بم، لێبگەرم و رازی بکەم.. هتد) پەیدا د بیت ،داکو هەستێ وێ ڤالاهییێ د ناخێ خۆ دا نە هێلیت.
(لاکان)، ڤی دۆخێ دەروونی ب بزاڤێن دوبارە ڤەگەریانا مرۆڤی بۆ سیستەمێ ئاشۆپی؛ سیستەمێ هەستێ کاملانیا هەبوونا مرۆڤی یا دەروونی شرۆڤە دکەت. هەر وەكو بزاڤێن (سمۆ)ی یێ جار د بوو، ببیتە؛ عەتار، سۆفی، دەروێش، بازرگان و خازۆك.. ھتد هەمی ب مەرەما دوبارە ڤەژاندنا گیانێ جڤاکا ئێزدیاتیێ، بەلێ ب درێژاهییا پێڤاژۆیا بزاڤێن خۆدا نا گەهیتە وی هەستێ کاملانییا دەروونی، تژیکرنا وێ ڤالاهییا پەیدابووی، نەهێلانا وێ دەرزا د (خودی)دا، بەلگە ژی زنجیرا چیرۆك و سەرهاتیێن وی د رزگارکرنا کچ و ژنێن رەڤاندی. سەبارەت ئەگەرێ ڤێ چەندێ، (لاکان) د بێژیت:»حەز نە دهێتە ژ ناڤبرن و نە ژی قەرەبووکرن(13).» ل دویڤ رێرەوێ دیارکری؛ پێگەهێ هەڤرکیێن دەروونێ کارەکتەری (سمۆیی باپیر)ی د کەڤنە د سیستەمێ هێمایی دا و د ڤی سیستەمی دا هەڤتەریبیا (ئەز) و (خودی) هێزەکە هەڤسەنگییا دەروونی د کەسایەتییا کارەکتەری دا ب ئاوایەکێ رۆھن د بزاڤێن ڤەگەریان بۆ سیستەمێ خەیالی بەرچاڤ د كەتن.
ژێدەر:
1- عبدللە خضر حمد،مناهج النقد اادبي السیاقیه و النسقیه،بیروت، ص۱۳-۱٤
2- عبدالعزیز عتیق، في النقد الادبی، الطبعة الثانية،بیروت،١٩٧٢، ص۲۹٥.
3- صلاح فضل، مناهج النقد المعاصرومصطلحاته،الطبعة الاولی ، القاهرة ، ٢٠٠٢،ص٦۹.
4- هه مان ژێدەر، ل٧٧.
5- تونی مایزر، اسلاوی ژیژەك، ترجمە : احسان نوروزی ، تهران ،١٣٨٥،ص٣٨
6- د.گولستان بەدەل محه مه د حه سه ن، پڕاکتیزەکرنا تیۆرا دەروونشیکارییا (جاك لاکان)ی ل سەر کورتە چیرۆکێن (فازل عومەر) و (عسمەت محەمەد بەدەل)، دهوک ،٢٠٢٣،ل١٠٥-١٠٨.
7- هەمان ژێده ر، ل١٣٧-١٤٤.
8- یانیس استاور اکالیسی. لاکان وامرسیاسی ترجمە:محمد علی جعفری، تهران، ١٣٩٢ ، ص٩٨
9- حسین پایندە. نقد شعر زمستان ازمنظر نظریە روانکاوی لاکان،فصلنامەزبان وادب، شمارە٤٢، ١٣٨٨، ص٣٥.
10- بەختیار عەلی، سێوی سێهەم ،چاپی چوارەم ،سلێمانی ،٢٠٢٠ ،ل١١١
11- د.گولستان به ده ل، پراکتیزەکرنا تیۆرا دەرونشیکارییا (جاك لاکان) ی ل سەر کورتە چیرۆکێن (فازل عومەر) و (عسمەت محەمەد بەدەل)،ل٢٠٢.
12- عبدالرحمن بامەرنی، سمۆیێ باپیر (رۆمان)،چ١، چاپخانا ته هران، ٢٠٢٤ ،ل٢٩،ل٢٩ ،ل٢٩،ل٢٩،ل٣٠،ل٣٣.
13- عبدالکریم رشیدیان، فرهنگ پسامدرن، چاپ دووم ،تهران ،ص.٥٦١
ــــــــــــــــــــــــــــــ
دكوڤارا مەتین، ھژمارا (260) - یا هەیڤا خزیرانا 2025 ێ بلاڤ بوویە.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق