چیرۆك و چیڤانۆك و سەرھاتیێن كوردی و راوەستیانەك

عبدالرحمن بامەرنی

ئەم نەشێین بێژین ستران بەری دھێت یان ژی ڤەگێران و ئەڤە بابەتێ من ژی نابیت، ژبەركو ئەز دێ زێدەتر ل سەر پولینكرنا ڤەگێرانێن كوردی راوەستم، دەم و جھێن لێ دھاتنە ڤەگێران و بۆ نمونە، دەمێ گوتنا سەرھاتیەكا كوردی جوداتر بوو ژ دەمێ ڤەگێرانا چیرۆكەكێ و ھوسان دەمێ ڤەگێرانا چیرۆكەكێ جوداتر بوو ژ دەمێ ڤەگێرانا چیڤانوكەكێ و رەنگە ڤەگێرێن ھەر سێكان ژی تایبەتمەندیێن خوە یێن جودا ھەبن و ئەگەر ئەم ژ لایێ پولینكرنێ ژی ڤە ل سەر ڤەگێرێن كوردی راوەستین، ئەز باوەرم ئەم دێ كەینە سێ بەش و بڤی رەنگی (سەرھاتی، چیرۆك و چیڤانوك).

بوچی ئەز ڤی بابەتی بگرنگ بزانم، كو ڤەكولینێ ل سەر بكەم! ژبەركو دێ شێین ب خواندنێن زێدەتر دڤی بواریدا، د تەڤنێ پێكڤە ژیانێ، د تەڤنێ داب و نەریتێن كوردی، د تەڤنێ چارەسەری و بەرسینگرتنا كێشەییان، روودانان، پێشھاتان، رەوانبێژیێ و ھەلكەفتان راوەستین و دێ مە خواندنێن دروست ژبۆ ھەبن.

چ جوداھی دناڤبەرا ھەر سێكاندا ھەیە؟ رەنگە گەلەك ژمە ھەمان پرسیار لدەف دروست ببیت، ئایا ما ھەر سێ ناچنە د قالبێ چیرۆكێدا، رەنگە ب سەرڤەیی و بەرسڤەكا سادە بێژین بەلێ، لێ مەبەستا مەیە ئەم پولینكرنەكێ بۆ بدانین، دا د ھەر ئێكێ بگەھین جوداتر ژ یا دی و بھزرا من، ئەم دشێین بڤی رەنگی ھەر ئێكێ ژ یا دی جودا بكەین.

سەرھاتی:

ئەڤ سەرھاتیە دكورتن، زێدەتر سەربورن و بۆ مفا وەرگرتنێ دھێنە ڤەگێران و گەلەك جاران ژی بۆ بێھن فرەھیێ ل سەر روودان و بوویەران دھێنە گوتن، چ وەك ئارامكەر، بێھن فرەھی، باشتر ھزركرن و تا داویێ، ژبەركو سەرھاتی بخوە دچیتە د قالبێ شیرەتكرنێ دا . ئەڤا ئەز دبێژم ل سەر پرانییا سەرھاتییا دھێتە گوتنێ، شیرەت كرن ژی چ وەك بێھنفرەھی بیت، بۆ نمونە ل ناڤ بەھییان سەرھاتی زێدە دھێنە گوتنێ، مەبەست ژێ خودانێ بەھیێ یێ بێھنفرەھـ بیت و خوە ل بەر نەخوشییا خوە بگریت، سەرھاتی دھێنە گوتن ل سەر كاری، ل سەر ھەڤكاریێ، ل سەر ئێكگرتنێ، ل سەر دلپاقژیێ، ل سەر پاكیێ، ل سەر تولڤەكرنێ و دوژمنكارێ و شەری و لێبورینێ و پەیوەندیێن كومەلایەتی و كەیف و خوشیێ و ھاندانێ و گەشەپێدانێ ژی.

لدویڤ پولینكرنا سەری بیت، ئێكەم جار ئەم دێ ل سەر سەرھاتیێن كوردەواری راوەستین، كورتی و درێژییا وان، راستی و دروستییا وان، دەمێ گوتن و ڤەگێرانا وان. ئەو كی بوون ب ڤەگێرانا سەرھاتیێ د بەرنییاس و ئایا سەرھاتیێن ھەنێ ھەمی رەنگڤەدانا كومەلگەھێ كوردی بوون یان نە؟! بۆ بەرسڤدانا ڤان پرسیاران ژی، دڤێت بزانین سەرھاتی چ تشتن و بوچی دێ بێژنێ سەرھاتی و ئایا خودانێ خوە ھەیە یان نە؟!

سەرھاتی بخوە ڤەگێرانەكا كورتە، زێدەتر سەربورەكە و یا دویرە ژ خەیالێ، ژبەركو سەرھاتی دھێتە ڤەگێران دا كارتێكرنێ ل سەر گوھداری بكەت و بتنێ د حالەتێن ئاینی دا نەبیت، گەلەك سەرھاتیێن ھەین، ب پێغەمبەران ڤە ھاتینە گوتن، ب ژیانا سەحابان ڤە ھاتینە گوتن، ب چاكان ڤە ھاتینە گوتن و ئەڤە ژی د باوەرییا خەلكیدا، ناچنە د بوارێ خەیالێدا، ژبەركو ئەڤ بابەتێن ئاینی گرێدانا خوە دگەل باوەری و خوش باوەرییا خەلكی ھەبوو.

دەمێ ڤەگێرانا ڤان سەرھاتییان، ھەر چەندە چ دەمەكێ دەستنیشانكری نینن بۆ ڤەگێرانا سەرھاتییا دناڤ خەلكیدا و لێ یا بەرچاڤ زێدەتر دناڤ بەھییاندا دھاتە گوتن، ل دیوانان، بۆ زارۆكان، بۆ گەنجان و بۆ شیرەتكرنێ و پەروەردەكرن و ھاندانێ دھاتنە گوتن و ئەڤێن ل ناڤ بەھییان ژی دھاتنە گوتن، ھەر چەندە لناڤ بەھییان زێدەتر ئاخفتن بۆ مەلایی دھێلا، لێ سەرھاتی زێدەترین تشت بوون دھاتنە گوتن، د دەمەكیدا ھەمی بێدەنگ و دلگران بوون و ھندەك كەس ب گوتنا سەرھاتییان د بەرنیاسن، یان ئەوان خوە زێدەتر دئینانە پێش، كا ل چ دەم و ل چ ھەلكەفت چ جورە سەرھاتیەكێ بێژیت و زێدەترییا جاران، كا جڤاتا روونشتی و بابەتێ وان دخاستە چ، ئەو سەرھاتی دھاتە گوتنێ و ھندەك جاران د ئێك روونشتندا دەھان سەرھاتی دھاتنە گوتنێ، ژبەركو دكورت بوون و زوی دھاتنە ژبەركرن و ڤەگێرانا وان ژی دشیانێن ھەر كەسیدا بوو، لێ دھەمان دەمدا ھندەك كەسان تایبەتمەندییا خوە د گوتنا واندا ھەبوو، خەلكی حەز ژ دیوانێن وان دكر ژبەر گوتنا ڤان سەرھاتییان.

ئەگەر بۆ بەرسڤا پرسیارا خوە یا دەستپێكێ ژی ل سەر سەرھاتییان راوەستین، دەما مە بەحسا (تەڤنێ پێكڤە ژیانێ، تەڤنێ چارەسەری و بەرسینگرتنا كێشەییان، روودانان، پێشھاتان، رەوانبێژیێ)كری، ئەز باوەرم ئەم دشاش نابین ئەگەر بێژین سەرھاتیێ رولەكێ مەزن د شیرەتكرن، ئاموژگاری، ئاراستەكرن و چارەسەركرنا كێشان و بێھنفرەھیدا ھەبوو، ئەڤە ژی خالەكا زور گرنگە، بۆ ژیانەكا باشتر، خوشتر و گەشتر و ئارامتر.

چیرۆك:

چیرۆك ھەمان سالوخەتێن سەرھاتیێ ناگێریت، سەرەرای كو (عونسر)ێ خەیالێ و ئاشوپێ دناڤدا نینە. چیرۆك ژ سەرھاتیێ درێژترە و رەنگە ناڤئینانێن وێ، جھێن وێ و روودانێن وێ د بەرنیاس بن و ھەر وەكو كەسەك ڤەگێرەكێ بۆ مرۆڤی بەحس دكەت، ئەز ئەڤێ بەراورد دبێژم دگەل چیڤانوكێ كو تێكەلیێ دگەل ئێك دروست نەكەن. چیرۆكێ ژی سەربور یێن تێدا ھەین، مێرانی، خوە راگرتن، بھێن فرەھی، پلاندانان و لێبوردن و گوھداریكرن و د كوردەواریێ دا گەلەك گرنگی ب چیرۆكێ ھاتیە دان ، ئەگەر چیرۆكێ دگەل سەرھاتیێ و چیڤانوكێ بەراورد بكەین، چیرۆكێ زێدەتر ناڤنیشان تێدا ھەنە، ناڤ نیشان ب مەبەستا (جھـ، ناڤ ئینان)، ب مەبەستا مرۆڤ دشێت دەم و جھێن بویەرێ ژێ بزانیت، لێ مەرج نینە مرۆڤ ڤەگێری ناس بكەت و رەنگە نە ناسكرنا ڤەگێری ژی، ڤەگوھاستنا چیرۆكێ یە ژ كەسەكی بۆ كەسەكێ دی، كو ھەر كەسەك لدویڤ دەم و جھێن خوە، رەوانبێژییا خوە د تەڤنێ وێ ب خەبتیت و كێم یان زێدە بكەت، تا دھندەك چیرۆكان دا، مرۆڤ دزانیت چ دەمە یان چ جھە، لێ ل دیڤچوونێ بەروڤاژییا وێ دەردكەڤیت و مەبەست ژێ گەھاندنا ناڤەرۆكا روودانان، برەنگەكی كو رەوانبێژی و ھونەرێ چیرۆكێ نەھێتە ژ دەستدان و مەبەستا چیرۆك بێژی ب ڤەگێرانێ، ئایا بتنێ بۆ دەم بوراندنێ ھاتیە گوتن یان ژی ب مەبەست، ژبەركو د سەرھاتیێدا زێدەترین جاران ب مەبەست دھێتە گوتنێ و دچیرۆكێدا مەرج نینە ھەر دەم ب مەبەست بیت.

چیڤانۆك:

چیڤانوكێ خواندنەكا جوداتر بۆ دڤێت، سەرەرایی بەشدارییا چیڤانوكان دناڤ چەندین گەلاندا، ھەر چنەبیت ئەوێن ب بەرچاڤێن من كەفتین، لێ زێدەتر دناڤ كومەلگەھێ مەدا ئەو چیڤانوك دھاتنە ڤەگێران یێن نزیكی كەتوارێ مە، چ وەك جھـ، وەك جوگرافییا، تا وەك داب و نەریت ژی، لێ بۆ ڤەگێرانێ زێدەتر دەم بۆ دڤێت و پرانییا چیڤانوكان ددرێژن، خەیال و ئاشوپ دناڤدا ھەیە و كاریگەرییا چیڤانوكێ ل سەر تاكی گەلەك ھەبوویە، ژلایێ بەرفرەھكرنا مێشكی، كو بزانیت ل پشت چیایێ وی چ ھەیە، بتنێ وەك نمونە دێ دوو ڤەگێرا بەحس كەم، یا ئێكێ: كو راستییا ڤێ من ژ دووسێ كەسان ددەمێ خوەدا گولێ بوویە، كو ل گوندەكی یێن دەوروبەرێن مە، كەسەكی چاندكا خوە تژی نان كر و خاترا خوە ژ گوندیێن خوە، ژ كەس و كارێن خوە ھەمیان خاست و گوت ئەز دێ چم ل دنیایا دی گەرم، ب مەبەستا، بتنێ دوو دنیا ھەنە، ئێك ئەڤا ئەم ل سەر دژین و یا دوویێ ئاخرەت، د وەغەرا خوەدا ل گوندەكێ گەلەك ژ یێ ئەو لێ مەزنتر دەردكەڤیت، دبێژیت ئحااااا ئەڤە چەند مرۆڤ لڤێرە دژین و سەر پێ خوە دزڤریتە ڤە و دبێژت ئەڤە من دنیایا دی ژی دیت. ڤەگێرا دوویێ ھوسا دھاتە ڤەگێران، دوو چبوونە چییای چ بۆ گیایێ بھارێ بیت یان بۆ گەریان و بێ ئاڤ مابوون، ل سەر ئێك ژ گوبكێن ئاڤێ، ئێك ژوان ژووردا بەرێخوەددەتە دەشتێ و رەنگە ریبارێ دیجلەیی دیتبیت، گوتە ھەڤالێ خوە تو ئاڤا ھەنێ ژ دیرڤە دبینی، ھەر چاوا بیت دبێژیت بەلێ و پرسیارێ دكەت، ئەرێ چەندا كیرە؟ دبێژیتێ گەلەك، دبێژیتێ دگەھیتە د چوكێن مرۆڤی را؟ دبێژتیێ زێدەتر؟ دبێژتیێ دگەھیتە د شیتكا مرۆڤی را؟ دبێژتیێ زێدەتر؟ دبێژیتێ دگەھیتە د حەفكا مرۆڤی را؟ دبێژیتێ زێدەتر و ھوسا سەرێ خوە بلند دكەت و بێھنێ ل خوە تەنگ دكەت ھەر وەكو ئێك دكەڤیتە ئاڤێ و د خەندقیت و رح د سەردا چوو. مەبەستا من ب ڤان ھەردوو ڤەگێران چ راست یان درەو، تاكێ كورد بتنێ گوندێ خوە ددیت، ژبەركو ھەمی تشتەكێ وی ل گوندێ وی بدەست دكەڤت و كێم جاران ھەكە پێدڤی جھەكێ دیتر بایە و ھوسان، دەما چیرۆكا ئادێ بەحرا ھاتبا گوتنێ، چیرۆكا چیایێ قاف ھاتبا گوتنێ، چیرۆكا كافرێ حەفت سەر، دێوێ شین ھاتبا گوتنێ كو رحا وی یا د كرمكەكیدا، ئەو كرمك یێ د قودیكەكێدا و ئەو قودیك یا دزكێ كوترەكێدا و ئەو كوتر بتنێ رۆژەكێ و دەمژمێرەكێ لجھەكێ تایبەت داددەت، یان چیرۆكا شەیتانا شین یان مارێ حەفت سەر یان ژی مغارا مرییان، دەما زەلام بمریت ژنكا وی ژی دگەل خارنا چل رۆژان دھاڤێژنە د مەغارێدا و بەروڤاژی ئەگەر ژن بمریت، یان چیرۆكا سیمەرخی، یان چیرۆكا تا ژێ دچن، دەما مەرج دھێنە ھاڤێتنێ كو بچیت چیرۆكا دروست بینیت و ئێك بەرێ وی ددەتە ئێكێ دی و ھەمیان ژی چیرۆكێن خوە یێن سەربەخوە و خەیالی ھەین و دەھان نمونێن دی.

ئەم دشێین ڤان مفایان ژ چیڤانۆكان وەربگرین، ئەز بەحسا مفا وەرگرتنێ بۆ ژین و ژیارا وی دەمی دكەم یێ من ھەردوو ڤەگێرێن خوە ژبۆ كرینە نمونە. چیڤانوك دشییا مێشكێ تاكی ڤەكەت، دنیایا پشتی گوندێ وی بۆ وێنە بكەت، كو خوە د خەیالا خوە ژی داو ی چ وێنە بۆ نەبن، زێدەباری رەوانبێژیێ، ھونەرێ ڤەگێرانێ، تەڤنێ روودانان و چاوانییا گرێدانا روودانێن چیرۆكێ پێكڤە و ئێك لدویڤ ئێك. ئەڤە ژبلی دەم بوراندنێ، كو ئەم دزانین گوندێن كوردستانێ، بەفرا زڤستانێ، رێ و رێبار، سەرما و رێكگرتن و نەبوونا كارەبایێ و ئەڤ تەكنەلوجییا نوكە، خەلك نەچار دما ل وان جڤاتا وان كەسان روینیت یێن ڤان چیرۆك و چیڤانوكان ڤەدگێرن و ھوسان دەمێ خوە ب تشتەكێ باشڤە د بوراندن، دیسان دەمێ كەسەكی گوھدارییا ھەمان چیرۆك كربایە ئەڤێ دوو كەسان یان زێدەتر، دا جوداھییا ڤەگێرانا ھەردووكان بینیت، كو گوھورین د رووداناندا ھاتینە كرنێ، رەنگە ئێكی ھەمان چیرۆك ب ئێك دەمژمێر گوتبایە، رەنگە دا كەسەكێ دی ھەمان چیرۆك ب دەمژمێر و نیڤان ڤەگێریت، ئەڤە ژی ھونەرێ ڤەگێرانێ، ھونەرێ رەوانبێژیێ، ھونەرێ دروستكرنا وێنەییان ژ خەیالێ دیار دكر و دناڤ خەلكیدا بلاڤدكر، كو ئەو ژی دشێت ب ھزركرنێ خوە د دەوروبەرێن خوە بگەھیت.

ئەنجام:

لدویڤ وێ پرسیارا مە ل دەستپێكێ ئازراندی، ژبۆ رولێ سەرھاتی و چیرۆك و چیڤانوكان د ڤەكرنا گرێكێن (تەڤنێ پێكڤە ژیانێ، تەڤنێ داب و نەریتان ، دتەڤنێ چارەسەری و بەرسینگرتنا كێشەییان، روودانان، پێشھاتان، رەوانبێژیێ و ھەلكەفتان) و ئایا ئەڤ چیرۆكێن ھەنێ شیاشینە چەند رولێ خوە دڤەكرنا ڤان تەڤناندا بگێرن؟ بھزرا من ئەم دشێین ڤان دەرئەنجامان ژ ئەڤا ل سەری و راوەستییا نا مە، چ وەك گوھدێر و حەژێكەرێ گوھدارێ چیرۆك و چیڤانوكان، چ ژی وەك خومخورەك و نڤیسەرەك كو پیتەی ب چیرۆك و چیڤانوكان ددەت و پەرتووك دڤی بواریدا ھەین، ڤەكولین و گوتار ھەین، ئەم دشێین بێژین: سەرھاتی، چیرۆك و چیڤانوك دشێن رولێ خوە د بابەتێن (جڤاكی، پەروەردەیی و مێژووی و دەروونی)دا بگێریت، ڤەگێرانا چیرۆكان ھزرێن كومەلگەھی بەروڤاژی دكەت، دیتنا تاكی بۆ ژنان، بۆ زەلامان و ڤەگوھاستنا ئەزموونێن مرۆڤان بۆ بەرسینگرتنا تەڤنێ ئالوزێ ژیانێ، كو گەلەك خوە دناڤرا ئاسێ دبینن ئەو ژی ب دووماھیێن خوش دپرانییا چیرۆكاندا، كو مرۆڤ دشێت چارەنڤیسێ خوە ب دەستێن خوە بگوھوریت و ئەڤ ڤەگێران باشترین ھاندانن ژی ژبۆ ڤێ چەندێ.

-------------------------

د كوڤارا مەتین ژمارە 237دا بلاڤبوویە