عبدالرحمن بامەرنی
دبیت ئەوا من مەرەم پێ هەی ئەز بابەتێ خوە ل سەر بنڤیسم زێدەتر نێزیكی
وێ جزبەچوونێ بیت ئەوا سوفی و مریدێن شێخان پێ دچنە دجیهانا دی دا ئەوا
بناڤێ جیهانا (غەیب)ێ ده
ێتە ناسكرن،
جزبەچوون ژی ب وێ رامانا ئەز تێدگەهم، جورە خوە ژبیرڤەكرنەكا روحی یە و
دەركەتنە ژ جانی، مروڤ ژ دنیاداریێ و هەستداریێ ڤارێ دبیت و مروڤ و
دەرون و گیانێ خوە بتنێ دمینن گیانەكێ رویت و رویس و ئەو مروڤێ هە ژ بن
هەمی گڤاشتنەكێ دەردكەڤیت، دڤی حالەتی ژی دا هەمی ئەندامێن مروڤی یێن
هەستدار و نە هەستدار دكەڤنە دبن كاریگەرییا ڤێ جزبەبونێ دا و ئەڤ هەمی
ئەندامێن هە دبلندترین گوپیتكا خوە یا هلفریانێ دانە و دێ هزركەی تو یێ ل
پێش دیمەنەكی ژ فلمەكێ (ئەكشن) یان برەنگەكێ دی بێژم، مروڤ نە
ئارامیەكێ دهەستان دا دبینیت، مروڤ ب فیریانەكێ دحەسیت كو ژان لڤی مروڤی
هە پەیدا دبن، ئەڤ ژانێن هەنێ ژی چ ژ دەربرینێن وی بیت یان رەفتارێن وی
یان ژی نە ئارامی و نیگەرانیا وی و تا ئەگەر ئەو تشتێ وی بڤێت دەرببریت ژی
و ئەو شێوازێ ئەو پێ تشتێ خوە سەراڤ دكەت، گەلەك جوداهیا خوە هەیە دگەل
كەسانەكێ دی و ب هەمان
عبدالرحمن بامەرنی
دەربرین و رەفتار، بەلێ شێوازەكێ نەرمتر و ئارامتر، ئەڤە ئەگەر ئەو جزبەچوونا هەنێ بو حالەتێ نڤیسینێ بهێتە تەوزیفكرن، لێ ئەڤ جزبەچوونا هەنێ ژی دبەرامبەر دا ئەو تامەیە كو جوداهیەكێ ددەتە بەرهەمێ وی و رەفتار و دەربرینێن وی، هەر ئەڤە ژی بویە كو بو هەمی كەسان یا ب سانەهی نەبیت بگەهنە ڤی حالەتی.
ژبەركو (جزبەچوون) حالەتەكە و دكەڤیتە دجیهانەكا بەرزە دا، ئاخفتن و بەحسكرن ژی ل سەر دێ تشتەكێ گەلەك ئالوز بیت و دشیان دا نینە برەنگەكێ دیاركری بهێتە بەحسكرن، ژبەركو چ سنورێن دەست نیشانكری بو نینن و ب لایەنێ (وەهم)ێ د هەمان دەمدا پەیوەندیا وێ ب جیهانا مە ڤە هەیە و هەر ئەڤە یە ژی بمن وەرە كو پەیوەندیا وێ برەنگەكێ دیار و نەدیار دهێتە هەست پێكرن، یانكو جزبەچوون تەعبیر ژ دنیایەكا دی و مەعریفەیەكا دی دكەت ئەگەر جزبەچوونێ وەك ئەدەب ژی وەربگرین، دێ بینین زێدەتر دپروسا وێنەكێشانێ و هلفریانێ دا خوە دبینت، تەعبیر ژ حالەتەكی دكەت، ئەو ژی دەركەتنا مروڤی یە ژ جەستەیێ مروڤ تێدا خوە هەست و خوین دبینیت.
بوچی محسن قوچان من هەلبژارت ژ ناڤا شاعرێن دی یێن دەڤەرێ؟ دبیت ئەڤە بەرسڤا گەلەكان بیت و هەر كەسێ ڤێ نڤیسینێ بخوینیت و دبیت ئەز بخوە ژی هندەك جار بگومان بكەڤم كو قوچان نەشیایە برەنگەكێ پێدڤی مفای ژڤێ جزبەچوونێ وەربگریت، لێ مە چ نمونێن باشتر نەبوینە كو شیابن ڤی شێوازێ ژبیرچوونێ بكەنە دخزمەتا داهێنان و نڤیسینێن خوە دا، براستی هەر كەسێ خاندەڤایێ شعری بیت یان دویڤچوونا شعرێ بكەت و بەرهەمێ ڤێ دەڤەرێ یێن شعری بخوینیت، دێ ڤێ چەندێ زێدەتر ژ هەر كەسەكێ دی د شعرێن قوچانی دا هەمبێز كەت و بینیت.
ــ كۆل ــ، ناڤێ شعرەكا محسن قوچانە د كوڤارا پەیڤ ژمارە 61 دا هاتیە بلاڤكرن، من ئەڤ شعرە وەك نمونە بو ڤی بابەتێ خوە هەلبژارتی یە دا كو نڤیسینا خوە پێ زەنگین بكەم، لدوور وی جورێ پەیوەندیێ ئەوا شاعر ب شێوازێ خوە یێ نڤیسینێ پێ زێدەترین خاندەڤای لدوورێن خوە خرڤەدكەت و ئەو چ نهێنی یە قوچانی نەچار دكەت ڤێ (جزبوچوونێ) جوداتر ژ شاعرێن دی یێن دەڤەرێ دنڤیسینا شعرێن خوە دا بكار بینیت. نڤیسەرێ رەخنەگر ئەمین عەبدولقادر بو ڤێ چەندێ دبێژیت: (هوزانڤان هەولددەت گرێدانەكێ دناڤبەرا تشتێن نە وەك هەڤدا پەیدابكەت دناڤبەرا جیهانا خوە و جیهانا دەرەكیدا كو بگەهیتە جورە هەڤسەنگیەكێ دناڤبەرا هەردوو جیهانان دا، ژبو ڤە دیتنا خوجهیا دەرونی)، دیسان نڤیسەرێ رەخنەگر عەبدولموتەلیب عەبدوللا ژی دبێژیت: (هەوەسا نڤیسینێ جورەكە ژ نە عەقلانیەتێ كو هەم نڤیسەری و هەم خەیالا زمانی ملكەچی فەزایەكێ دكەت كو ب فەزایا نڤیسینێ دهێتە ناڤكرن). نڤیسەرێ عیراقی یێ بناڤ و دەنگ دكتور عەلی لوەردی ژی دبێژیت: (داهێنان سیفەتەكێ سەرەكی یە كو ژیانا شارستانی ژ ژیانا سەرەتایی یا مروڤی جودا دكەت، ژیانا سەرەتایی ژیانا لێكچوون و داوبارەكرنێ یە، ژیانا شارستانی ژی داهێنانێ بخوڤە دگریت). رەخنەگر نعمت الله حامد نهێلی ژی گوتنەك دڤی دەربارەی دا هەیە و دبێژیت: (هەمی جورێن خواندنێ تا راددەیەكێ زور ڤێكەفتن و دان و ستاندنەكە دناڤبەرا عەقلێ داهێنەر و خەیالا داهێنەر دا و پشكداركرن ژی فاكتەرەكێ گرنگە ژبو نەمریێ دتێكستی دا).
كۆل، هەر وەكو ئەم ل سەر راهاتین، بو كولێ حەیوانی دهێت، چێل و گول و دەواران، ئەڤ حەیوانێ هەنێ ژی زێدەتر چ یاسا و رێسا لدەف نینن وەك ئەم دكوردەواریێ دا ل سەر هیبوین، تا مە گوتنەك هەیە بو ئەو كەسێن چ تشتان ژێك نە ڤاڤێرن و باشیێ و خرابیێ ژ ئێك جودا نەكەن كورد بو ڤانە دبێژن (ما تو حەیوانی)، یانكو جیهانەك جوداتر ژیا هزركرنێ و بیركرنەڤەیێ، یا دروستتر دەما مروڤ هندەك ژ مروڤایەتییا خوە ژ دەست ددەت، ئەز ل باوەرم ژی ئینانا ڤی (كول) ێ هە دڤێ شعرێ دا كو شعر هەمی ڤەگێرانا راستیا وان تشتانە ئەوێن دكۆلی ڤە رویددەن، هەڤبەركرنەكا نە راستەوخویا شاعری یە بو ئاشكەراكرنا یان بەراوردكرنا دورهێلەكی ئەگەر چ یاسا و رێسا نەما، ژیان وەك یان ناڤ كۆلی لێدهێت.
بەری بچینە ئینانا هندەك راستیێن دناڤ ڤی كۆلی دا رویددەن، دێ ل وی ئەگەری ڤەكولین یێن شاعر نەچار كری ببیتە بەشەك ژ ڤی كۆلێ هە دا بشێت ڤەگێرانەكا دروست یا واقیعانە بو مە بڤەگوهێزیت و ئەگەر دحالەتەكێ جزبەچوونێ ژی دا نەبیت، نە یا راهاتی یە مروڤەك بشێت وێ ژیانا دكۆلی ڤە دهێتە پرێڤەبرن بەروڤاژی كەتە دناڤ واقعێ مروڤ ژیانا خوە ل سەر دبەن، هەر وەكو نڤیسەر (توانا ئەمین) د پەرتوكا خوە یا مەنفا و خوێندنەوە دا دبێژیت: (ئەگەر بەرزەبون بەشەكێ مەزنێ هەمی سەفەران بیت، ئەڤە بو هندەك نڤیسەران ڤەدیتن بەشەكێ مەزنێ هەمی سەفەرەكێ یە)، ئەڤ ڤەدیتنا شاعرێ مە دڤێ گەشتەیا د (جزبەچوونا) خوە دا دیتی، بەروڤاژیكریە ناڤ دروهێلێ ئەم تێدا دژین بێی گوهورین و دەستكاری، هەر وەك ئەم ل سەر هیبوین، مەرەما شاعری ژی هەر ئەو بویە (شاعر) بشێت پەیامەكێ بڤێ بەروڤاژیكرنێ بگەهینت و مە ل وان رێسا و یاسایان هایدار بكەت، كا دورهێلێ ئەڤرو چ ژ مە دخازیت.
هەر ژ دەستپێكا ڤێ شعرێ قوچانی ڤیایە مەرەما خوە ژ ئینانا دیمەنێ (كۆلی) دیار بكەت و ئەو مەرەما وی پێهەی دهەڤبەركرنەكێدا بەرچاڤ بكەت، دەما دبێژیت:
هزرێن مە و سمێن هەسپێ ل بایێ بەزێ
ژ هەلما دەڤێ دوژەهێنە، دهەرفوكن
قوچانی دڤی وێنەی دا دوو تشتان نێزیكی ئێك دكەت، (هزرێن مە) مەرەما وی ئەم كورد، یانكو یێ رەخنەیەكێ ل كومەلگەهێ خوە و رەوشەنبیرێن خوە و هەمی تاكەكێ كورد دگریت كو ئەم نەبوینە خودان بیركرنەڤەیەكا ئاڤا، ئەم نەشیاینە بریارێن خوە بهزركرن و پلان دارێژین، ئەم نەشیاینە هزرێن خوە بو داهێنانەكا نوی بكاربینین، شاعری هەولدا یە دڤێ دەستپێكێ دا مە بكێشیتە بابەتەكی كو وەك پێشەكیەك ئەم بچینە ددورهێلەكیدا، ئەگەر نە شاعر دشیا بڤی وێنەی مەرەما خوە هەمیێ سەراڤ بكەت، دەما دبێژیت: (هزرێن مە و سمێن هەسپێ ل بایێ بەزێ)، یانكو هزركرنا مە نە یا تەندروستە و تشتێ بلەز بهێت مروڤ نەشێت بێخیتە دخزمەتا خوە دا، ئینانا سمێن هەسپێ بەزێ ژی هەر ئەڤە بویە كو (هەسپ) نیشانا هێزێ و لەزاتیێ یە و دغاردانا وی دا مروڤ نەشێت سمێن وی ببینیت، هەر چەندە پرێڤەچوونا هەسپی نەخاسمە د حالەتێ غاردانێ دا، مروڤ دشێت ب ئاسانی سمێن وی ببینیت، ژبەر هندێ ژی خاندەڤا نەچارە لڤی وێنەی نە راوەستیت و زێدەتر بچیتە دناڤ ناخێ شاعری دا، بتایبەت كێشانا ڤی تابلویی وەك بەرێخوەدانا پێشەكیا فلمەكی یە كو بینەری بخوە ڤە گرێبدەت و بێی بزانیت دێ ناڤەروكا فلمی بەرەڤ چ ڤە چیت، لێ پێشەكیەك ب وی رەنگی یە كو هەمی هونەرێن فلمسازیێ تێدا هەبن و بینەر ژ بەرێخوە دانا وی پەشیمان نەبیت، نڤیسینا زمانێ ڤی دەقێ شعری ژی ل سەر بنەمایێ بیرهاتنان و ڤەگێرانێ هاتیە دانان، هەر وەكو ـ میلان كوندێرا ـ دبێژیت: (هەستێن تاكە كەسی ل سەر بنەمایێن بیرهاتنان دهێنە دامەزراندن، بیرهاتن بخوە ژی ل سەر بنەمایێن زمانی دراوەستن). هەر لدوور تیورا رەنگڤەدانی ژی ئەگەر بەحسێ قوتابخانەیا (هونەر بو جڤاكی) بكەین، كو نڤیسەر نەوزاد عەبدوللا دپەرتوكا خوە یا بناڤێ (ئایدولوژیا) دا دبێژیت: (ئەڤ قوتابخانەیە گرنگیێ ددەتە هندێ كو هونەر و ئەدەب پەیامەكا جڤاكی یا هەی و پێدڤی یە ئەدەب ئامرازەك بیت بو گهورینا كومەلێ).
بوچی دەقێ شعری؟
هەلبژارتنا من بو دەقەكێ شعری جوداتر ژ هەر تشتەكێ دی بو جزبەچوونێ، ژبەركو خاندنا هەر دەقەكێ شعری یێ نوی ڤەدیتنا دیمەنەكی جوداترە ژ ئەوێن كەفتینە بەر چاڤێن مروڤی و ئەو تشتێن مروڤ ل سەر راهاتی و هیبویێ. ئەم دناڤ دەقێن شعری دا جیهانەك تایبەت ب خودیێ شاعری ڤە دبینین، جیهانەك ئەگەر مروڤ دناڤ دا بچیتە خارێ بتنێ بو خەونێن شاعری هاتیە سنورداركرن و گەلەك جاران دێ هەست كەی كو ئەو جیهانا هەنێ بو وی شاعری یا بەرتەنگ بویە و ڤیایە پەیڤێن وی خوە ل سنوران بدەن و هەست ب بینینەكا دی بكەن، كو ئەو بتنێ یێ لێ بالا دەست بیتن. لڤێرە ژی دا برێكا خاندنا وی دەقێ شعری دخودیێ شاعری بگەهی، دێ دنیایەك دی دناڤ ڤێ دنیایێ دا بینی كو گەلەك ژ هزركرنا مروڤان زێدەتر بیت و هەر چەندە دبنەرەت دا ئەو دنیایە دناڤ (واقع)ی دا ژ تشتێن گەلەك بچویكە و هەمی دشیان ببینن! دەقێ شعری ژی جوداتر ژ هەر ژانرەكێ دی یێ ئەدەبی شاعر د نڤیسینا وێ دا دكەڤیتە دحالەتەكێ نە یێ سروشتی دا، رەنگە ئەڤە ژی هەمی كەسان نە وەرگریت یێن شعرێ دنڤیسن و ئەڤ نمونا من وەرگرتی ژی ڤێ چەندێ دسەلمینیت.
نڤیسەر ئومێد بێ نیاز دپەرتوكا خوە یا بناڤێ (چاو خشانێك بە سەر وەرزی سەهولبەنداندا) دبێژیت: (شاعر هەر ژ دلێ زمانێ كومەلگەهی دەست ددەتە لڤینێن خوە و شاعر هەر ژ دلێ كومەلگەهێ ژی، زمانێ خوە د ئافرینیت)، لڤێرە ژی رویدانێن شعرێ ئەو تشتن یێن گرێدای وان هەمی تشتێن د (كۆلی) ڤە دهێنە رویدان، دا بزانین ئەو چ جورێ بونەوەرانە یان هەر وەكو شاعر دبێژیت (هەبویان)ە دڤی كولی ڤە و رەفتارێن وان چاوانە و ئەو چاوان ژ دەرڤە دگەهن، هزرێن وان بیركرنا وان! چ رێسا و یاسا هەنە، دێ هەولدەین چەند كوپلەیەكان ژ شعرێ بەرچاڤ كەین.
كول دادگەها بێ تورەیە
شەرم دپەرێن قومارێ دا یا ڤەشارتی
...............
باژێرێ كریە تبەركەك
ژ سولینێن ژبن پێن خەمێن باژێری دزێن
ئاڤێ ڤەدخوت و
سەرێ خوە ب رێژ ئاڤا دشوت
.........
ل ڤی كولێ ل پرچێ گرێ مەزن كێلای
كادی جگارا سەر ژێدكەت
.........
دمەملەكەتا ڤی كولی دا، تەڤ حاكمن
.........
ئەگەر لڤان نمونێن سەری بزڤرین دێ پێناسەیەكا باش ژ ڤی كۆلی وەرگرین كو تا راددەیەكی بەس بیت كو ئەم بزانین ژیان دڤی كۆلی ڤە چاوانە. د نمونا ئێكێ دا شاعر شەرمێ ب رێسا و یاسایان ڤە گرێددەت، گوتنەك عەرەبی ژی هەیە وەرگێرانا وێ بو كوردیێ دبێژیت: (ئەگەر تو شەرم نەكەی هەر تشتێ تە بڤێت بكە). دنمونا دوێ دا شاعری بێ دەستهەلاتیا كۆلی بەرامبەر بونەوەرەكێ دی كو ژوان زال دەست ترن ئەو ژی مروڤن ئینایە، دەما دبێژیت (باژێر یێ كریە تبەركەك)، ئەڤە دناڤ كوردەواریێ ژی دا هەر هەبویە، كوردان پیروزیێن خوە هەبوینە و شێخ و مشایخێن خوە هەبوینە و برێز و قەدر ل وان سەحكریە و هەر تشتێ وان ب بها بو خوە دزانین، ئەگەر نمونەكێ بو ڤی تبەركی و پیروزیێ ژی بەرچاڤ كەم، (جارەكێ شێخ فرێدكەتە دیڤ كەسەكی را و ژبەر خرابیەكێ تف دكەتە ناڤ سەروچاڤێن وی و دەما ئەو كەسێ هە دزڤریتە گوندێ خوە و پسیار ژێدهێتە كرن، ئەو دبێژیت شێخی ب ئەزمانێ خوە یێ پیروز تف كرە من)، ئەڤ نمونا من ژی بتنێ بو دیاركرنا راستیەكێ یە، بو بێ دەستهەلاتیا كوردان بەرامبەر رویدانان و مە ب دەهان نمونێن ژڤی رەنگی هەبوینە كو تا نوكە ژی ل سەر زارێ خەلكی دهێنە ڤەگوهاستن. دەما شاعر لڤێرە دبێژیت (باژێر یێ كریە تبەرك)، دهێت وێنەیەكێ دی دروست دكەت كو خزمەتا ڤێ بیروكەیێ بكەت و ڤێ راستیێ ب سەلمینیت ئەو ژی ل سەر ژیانا دڤی كۆلی ڤە دهێتە سەر برن، دهێت ئاڤ رێژا باژێری و بەرمایكێ دگەل وێ ئاڤێ دكەتە نمونە و دا بهایی بدەتە وی تبەركی ژی دبێژیت، ئەڤ بونەوەرێن دڤی كۆلی ڤە بڤێ ئاڤ رێژێ سەرێ خوە دشون. دنمونا سیێ دا شاعر زوما كامیرا خوە بەرەڤ ژینگەهێ ڤە دبەت و جهێ كۆلی دیاردكەت (ل ڤی كولێ ل پرچێ گرێ مەزن كێلای)، ئەڤ تابلویە گەلەك وێنەیێن بچویك بخو ڤە دگریت (كۆل، پرچا گری، گرێ مەزن و كێلان)، ئەگەر ژ پرچا گری دەست پێبكەین دێ زانین كو رەخ و دورێن گری و بتایبەت سەرێ گری هەمی شینكاتی بویە و زێدەتر ژی ئەڤ شینكاتیە بو فریزەی دهێت، هەر كەسێ ل ژیانا بەیاری یێ شارەزا ژی بیت دێ زانیت كو زێدەتر ئەڤ گیایە نێزیكترین نمونا گیایێن بەیاری یە بو رەنگێ پرچی بهێت و ئەڤ گیایە ژی یێ قایمە و زوی هشك نابیت و گەلەك بلند نابیت، گرێ مەزن ژی ئاماژەیە كە بو هەبونا چەند گرێن بچویكتر، كێلان ژی ب وێ رامانێ یا هاتی كو كۆل ل سەرێ گرەكی یێ هاتیە دروستكرن، ژڤی تابلویی دیار دبیت كو ئاڤاهی ل جهەكێ گەلەك جان، ژینگەهەكا پاقژ هاتیە ئاڤاكرن، هەر ئەڤە ژی بویە شاعری ڤیایی زومێ بێختە سەر، دا بشێت ئەو تشتێ دناڤ كۆلی دا هەی بەروڤاژی كەتە بەر چاڤێن مە كو ئەم لێ هایدار ببین، دەما دبێژیت (كادی جگارا سەر ژێدكەت)، یانكو ئەڤ بونەوەرێن دڤی كۆلی ڤە دژین چ گرنگی ب تەندروستی و ژینگەها خوە نادەن و هەر جهێ مروڤ بو دروستكرنا ڤی كۆلی هەلبژێریت، دێ ئەو وەك خوە ژیانا خوە بەنە سەر، دوێنی دوماهیێ دا ژ ئەوێن من بەرچاڤكرین شاعری ڤیایە شێوازێ ژیانێ و رێزگرتنێ دناڤ ڤی كۆلی ڤە دیار بكەت كا ب چ شێوەیە (دمەملەكەتا ڤی كولی دا، تەڤ حاكمن)، ئەگەر دمەملەكەتەكێ دا كو شاعری ڤیایی ئەنقەست ڤێ نمونەیێ بێخیتە دخزمەتا شعرا خوە دا كو هەمی حاكم بن، یانكو كەس كێماتیێ بو كەسێ نادانیت، كەس رێزێ ل كەسێ نا گریت، كەس لدویڤ بیروكەیا كەسێ ناچیت و گوهداریێ بو ناكەت، ئەڤە ژی بتنێ ل یاسا دارستانێ دهێت و هەر ئەڤە ژی بویە ئەو مەرەما شاعری پێ برییا ڤان گیانەوەران ئاشكرا بكەت.
ئەڤ سەرهلبونا تشتێن نوی و حەزكرن بو دیتنا یان ئاڤاهیەكێ نوی بو ڤێ دنیایێ و بو باژێرێ مروڤی و گوندێ مروڤی و نەخشەیێ هزركرن و هەستكرن و جوانی و كرێتی و رەشبینی و گەشبینیا مروڤی، بكارئینانا خەیالێ بو دروستكرن و داهێنانێن نوی، هەمی پێنگاڤن بو زیندیبونا دەقێ شعری و مانەڤەیا باندورا وێ ل سەر هەستێن خەلكی و بەردەوامییا وێ د زیندیكرنا مروڤایەتێ و جیهانیبونێ دا، كو هەر ئەڤ تشتێن هەنێ نە مروڤی دكێشتە خاندنا هەر دەقەكێ شعری و گەلەك جاران ژ ناڤێ شعرێ یان ناڤێ شاعری یان ژ خاندنا دەقێ شعری مروڤ حەز دكەت دوێ جیهانا تایبەت دا بمینیت و هەر ئەڤە ژی بویە كو من حەزكری هەوەیێن خاندەڤا دگەل خوە راكێشمە دڤێ جیهانا نوی دا، كو بمن وەرە دێ گەلەك تشتێن نوی و داهێنانێن نوی بینین، كو رەنگە ل پێش خوە مە ئەو تشتێن هە نەدیتبن.
شاعر گەلەك ب روهنی دچیتە دناڤ وی تشتی دا یێ ژ ئەنجامێ نڤیسینا ڤێ شعرێ ژ خەیالا وی و ب جزبەچوونا وی سەراڤ بوی، شاعر گەلەك جاران بو دیاركرنا راستیەكێ وێنەیێن خوە لێكدانی دوێ و سیێ و هندەك جاران ڤی وێنەیی لێكدانی دەهێ ژی دكەت، ئەڤە ژی ئەو قەبارەیە كو حەز دكەت هندەك وێنەیان ژ هندەكێن دی زێدەتر بكەڤنە بن زوما كامیرا وی و ئەڤ وێنەیە ب كوالیتەكا گەلەك باش بهێنە كێشان، هەر وەكو دبێژیت:
ئەڤ هەبویە
ژ بلی سكسی چ كار نینن، تەڤ دبەتالن
چ راستیا كەت روی وانا
سەرك بادا
بێ باوەری
رەقە سەری
پەژیكەكە دناڤ هەمیادا
شاعری دڤی كوپلەیێ شعری دا زوما وێنەیێ خوە فراوانتر لێكریە و دیمەنەك بەرفەرهتر دایە ئەو تشتێ دڤی كۆلی ڤە هەی (هەبویەك)، لڤێرە پەیڤا هەبویەك دئینیت، ئەڤە ژی بو بونەوەری دهێت و رەنگە وی ئەنقەست گیانەوەر نە ئینابیت ژبەركو گەلەك جورێن گیانەوەران یێن هەین و ئەڤ گیانەوەرێن هەنێ ژی دئاستێن جودادانە، هندەك ژوان ب رەفتارێن خوە ژ یێن دن باشترن، لێ ئەڤ هەبویێن دڤی كۆلی ڤە دژین هەر وەكو ئەو دیار دكەت ژبلی خوشیێن خوە یێن زك و بن زكا تشتەك دی نزانن. ئەڤە ژی بو نە هزركرنا وان دزڤریت، هەر تشتێ مروڤی بێ هوش بكەت ژی مروڤ نەشێت هەستێن خوە بكار بینیت و شاعری دڤی وێنەی دا تشتەك دژی ئازراندی یە دەما دبێژیت: (چ راستیا كەت روی وانا)، یانكو وان ئەو شیان هەنە هزرێن خوە بدەنە كاری رەفتارێن خوە باشتر لێبكەن، لێ شاعر ڤی وێنەی لجهەك دی قفل دكەت و دبێژیت (رەقە سەری)، ئەڤ رەقە سەریا هەنێ ژی بتنێ بو نە هزركرنا مروڤی دهێت و مروڤ بزانیت یێ دروستە یان نە یێ دروستە و هەر چ بیروكە یە ژی بیت، لێ ژ كەلە رەقیا خوە مروڤ نەهێتە خارێ، هینگێ ئەنجام ژی بدویڤ دلێ مروڤی نابن، لێ شاعر لڤێرە بتنێ نە راوەستیایە و دبێژیت (پەژیكەكە دناڤ هەمیادا) یانكو ئاریشە نە بتنێ كەسەكە كو بهێتە گوهورین یان پشت گوهخستن، بەلكو هەمی پێكڤەنە و گوهورینا هەمیان ژی رەنگە یا ب سانەهی نەبیتن.
مەودایێ دەستهەلاتا شعرێ گەلەكە و بتایبەت ئەگەر شاعر خودیێ پاشخانەیەكا رەوشەنبیری و مەعریفی بیت و سەربور د نڤیسینا شعرێ دا هەبیت، ژ دەرئەنجامێ ڤان سەربوران ژی دێ بینی شاعر برەنگەكێ شێتانە و ب جزبەچوون و تژی عەشق و جوانی و سحریەت حوكمی خوە بەلاڤە دكەت و دەستهەلاتا خوە ل سەر خویندەڤایێ شعرێ دهێلیت، ددەقێن ڤەكری ژی دا ئەڤ دەستهەلاتا هەنێ زێدەتر یا روهن و ئاشكەرا یە، خاندەڤان دبیتە شەیدایێ وێنەیێن شعری و حەز دكەت بێهنێن درێژ دگەل دا هەلبكێشیت، ژبەركو د ئەساس دا كێشانا ڤان وێنەیێن شعری د فەزایەكێ جوان و جیاواز دا هاتینە بەردەستكرن ئەوێ خاندەڤا ل سەر راهاتی و هیبویێ، هەر وەكو (ئەمیر حسێن رەحیم) دپەرتوكا خوە یا بناڤێ فەلسەفەی سیاسی ئەریستوتێلیس دا دبێژیت: (دا كو سروشتێ بەختەوەریێ ژ تامێ جودا بكەین، پێدڤی یە ئاڤریەكێ ل لایەنێ دەرونی بدەین و هێزێن وێ دیار بكەین، ئەڤ هێزێن هەنێ ژی بەشەك ژێ دناڤبەرا هەمی بونەوەران دا هەڤبەشن وەكو تواناسازیێ و خوراگریێ و گەشەكرنێ، كو مروڤ و روەك و ئاژەل تێدا بەشدارن).
د وێنەیەكێ دی یێ ڤێ شعرێ دا قوچانی دبێژیت:
خودێ نەكەت....!
دەرێ كولێ هە ب پەقیتن
ڤایروسێ هە ل وەلاتێ مە بەلاڤ ببیتن
ئەڤ ڤایروسە دێ ڤان كوردێن ژ بێ دەولەتی
بووینە چركونە....
ئەڤان كوردێن بفێل و دفال ڤەگرتین
پاشی دێ كی نێرەموكێن ڤی وەلاتی
ژ سكسی تێر كەت
ژ خاندنا مروڤی بو دەقێ ڤێ شعرێ و ئەو تشتێن دكۆلی ڤە دهێنە كرن و دهێنە رویدان، شاعری هەمی ب مەبەست ئیناینە و زوما كامیرا خوە دایە سەر گەلەك ڤەگێرانان كو خاندەڤا بشێت وەك بینەر ژی تام و خوشیێ ژڤان دیمەنان وەربگریت، دهەمان دەم دا بیاڤەك بو خاندەڤایێ خوە هێلایە كو ئەوی ژی بەشداری شعرا خوە بكەت و چ بهەڤبەركرنێ بیت یان هەر ئێك وەك خوە خاندنەك هەبیت و بەروڤاژی كەتە دورهێلێ ئەم كورد تێدا دژین و ل سەر رابورین. دڤی كوپلەیێ شعری دا ب هوستایانە وێنە هاتینە كێشان و شاعر یێ هوشداریەكێ ددەتن، هەڤبەركرنەكێ دگەل دوو تشتێن زیندی بو ئەڤرویا تەكنەلوژیایێ و جیهانیبونێ دگەل نە هزركرنێ و خو بەردان بدەست قەدەرێ و لێگەریانا خوشیان دكەتن، پێنەڤێت ژی ئەگەر مە بەردەوامی بو بدەستڤە ئینانا ڤان خوشیان هەبن، هینگێ ئەم دێ بینە كەسێن نە بەرهەمهێنەر و ئەڤرو ژیان و روژەڤا ئەم تێدا دژین ئەگەر ئەم كەسێن بتنێ مشەخور بین، دێ هەر چاڤێ مە ل دەستێ خەلكەكێ دی بیت و شاعری ئەڤ دیمەنە ب دەولەتبونێ ڤە گرێدایە، كو خەونا هەر كوردەكی یە و ب راشكاوانە دبێژیت، دەولەتێ كار بو دڤێت و شاعر یێ مە ژ كارەساتەكێ هایدار دكەت، ئەگەر هات و مە بیركرنەڤەیەكا دی یا تەندروست بو نە كر و ئەم ژ خەونا خوە یا حێشتری هشیار نەبوین.
ژڤی كەرنەڤالێ دڤی دەقێ شعری دا ب بەرچاڤێ مە كەفتی (ئەگەر ئەم ڤێ شعرێ وەك كەرنەڤال وەربگرین)، ئەم ب سەر راستیەكێ هەلدبین كو رەنگە گەلەك كەس بو وێ چەندێ دچن كو شعرێ پەیاما خوە یا ژ دەست دای، هەر وەكو پەیامێ ب تشتەكێ جهگیر و نەلڤ ناس بكەن! ئەڤە ژی دبیت بو تێگەشهتنا وان بو جورێ ڤێ پەیامێ ڤەگەریت، ژبەركو پەیاما شعری بخوە، خوە دگەل كەتواری و روژەڤێ دگونجینیت، پەیام ئەو گوتارا مەعریفی و فەلسەفی و زمانی یە یا شاعر د سیاقێ رستەی دا برەنگەكێ سحری و كەرنەڤالی پەردەپوش دكەت، یانكو دەقێ شعری چ دوماهی نینن و ئەگەر هات و هەر دەقەكێ شعری دوماهیەك بو هاتە دانان، ئەڤە هینگێ مرنا وی دەقی دهێتە راگەهاندن، هەر وەكو مە ئاماژە بو دای، دەق كەرنەڤالەك زیندی یە چ ژ هلفریانا سوتنا عشقێ بیت یان جوانیێ و بەهرەمەندیێ یا ژی هەست و هەستداریێ، ئەڤ كەرنەڤالێ هەنێ، ئەگەر ژ رەنگڤەدانا وێ نڤیسینێ پەیدا ببیت ژی بەلكو ژ ڤەرێژا روح و دیتن و مەعریفەیا شاعری بخوە یە رشتی یە دناڤ وی دەقێ شعری دا. (دریدا) دخاندنا دەقێن ئەدەبی دا وان هەمی بوچوونان رەتدكەت كو دەق بنیاتەكێ ئێك مانا و مەبەست بیت، بەلكو دهەمی دەقان دا هێزەكا تایبەت هەیە كو هێزا هلوەشاندنێ یە. ئەگەر ل روخسارێ ڤی كەرنەڤالی ژی بزڤرین و هندەك ژ وێ جوانی و سحرێ بەرچاڤ بكەین كا چەند پەیوەندیا خاندەڤای ب دەقی ڤە موكوم دكەت، دڤێت گوتنەكا (لودفیغ هیرت) بینینە زمان دەما دبێژیت: (ئێستاتیكا، بریتی یە ژ وی تشتێ بنەمایێ هەلسەنگاندن و حوكمدانێ پێك دئینیت دبابەتێ جوانیێ دا د هونەری دا)، یان كو جوانی دهندەك تشتان دا دهێتە دیتن و وان تشتان جوان دكەت، ئەو بخو نە دجوان بون بەلێ هزرا جوانیێ یا تێدا دیار بوی. دیسان جوانی ب دیتنا ریالیستی ژی سالوخەتەكە مروڤ ددەتە وان تشتان یێن بریارێ ب جوانیێ ل سەر ددەت، جوانی بتنێ دوان تشتان دا هەیە ئەوێن مروڤ دروست دكەت، هیگل جوانیا سروشتی ددانیتە دوماهیێ ژبەركو بهزرا وی ئەو داهێنانا مروڤی نینە، نڤیسەر و رەخنگەر نعمت الله حامد نهێلی ژی دبێژت: (تێكست گازیەكە (یان گازیكرنەكە) و خواندەڤان ژی بەرسڤدانا وێ گازیێ یە). ژڤان گوتن و بوچوونان ژی رەوشەنبیری و مەعریفەیا شاعری دنژنینا ئاڤاهیێ ڤێ شعرێ دا دیار دبیت و ب وان گازیێن برێكا كێشانا وێنەیان ئێخستینە بەرچاڤ و ئەڤ دەقێ شعری ژێ ئافراندی، شاعر یێ خاندەڤای نەچار دكەت بەشداری بەرسڤدانا گازیێن وی ببیت و ئەو ببیتە بەشەك ژ تەمامكرنا پەیاما شعر ژبو هاتیە ئافراندن.
ژێدەر:
ـ كوڤارا پەیڤ، ئێكەتیا نڤیسەرێن كورد، ژمارە 61
ـ ئەمیر حسێن رەحیم، فەلسەفەی سیاسی ئەریستوتێلیس، سلێمانی 2011.
ـ ئومێد بێ نیاز، چاو خشانێك بە سەر وەرزی سەهولبەنداندا، كوڤارا ئایندە، لا 26
ـ عەبدولخالق یەعقوبی، دەنگی بلورینی دەق، 2005سلێمانی لا 73
ـ توانا ئەمین، مەنفا و خوێندنەوە، ژ بلاڤكریێن پشكوی رەخنەی چاودێر، 2008 سلێمانی. لا69
ـ عەبدولموتەلیب عەبدوللا ، خەیالی زمان ، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم 2004.
ـ ئەمین عەبدولقادر تێكست دناڤبەرا گوتارا رەخنەیی و رێبازێن ئەدەبی دا، لا134 2008
ـ د. علی الوردی، مهزلە العقل البشری، لا22
ـ عەبدولقادر حەمە ئەمین، كوڤارا ئایندە ژمارە 34، تیوری هلوەشاندنەوە، بەشێ دوی، لا 73
ـ یاسین عومەر، كوڤارا ئایندە، ژمارە 40، 2002 گوران و جیاوازی لە شیع ردا.).
ـ نعمت الله حامد نهێلی، لێكولینێن وێژەی، خواندن وەك پروسەیا بەرهەمئینانا وێژەی (خواندن داهێنانەكا نوی یە)، تایبەت ب فیستەڤالا دهوك یا رەوشەنبیری 2.
ـ ئ نەوزاد عەبدوللا بامەرنی، ایدولوژیا دهوزانێن جەگەر خوین ی دا، سپیرێز، 2007 دهوك.
عبدالرحمن بامەرنی
دەربرین و رەفتار، بەلێ شێوازەكێ نەرمتر و ئارامتر، ئەڤە ئەگەر ئەو جزبەچوونا هەنێ بو حالەتێ نڤیسینێ بهێتە تەوزیفكرن، لێ ئەڤ جزبەچوونا هەنێ ژی دبەرامبەر دا ئەو تامەیە كو جوداهیەكێ ددەتە بەرهەمێ وی و رەفتار و دەربرینێن وی، هەر ئەڤە ژی بویە كو بو هەمی كەسان یا ب سانەهی نەبیت بگەهنە ڤی حالەتی.
ژبەركو (جزبەچوون) حالەتەكە و دكەڤیتە دجیهانەكا بەرزە دا، ئاخفتن و بەحسكرن ژی ل سەر دێ تشتەكێ گەلەك ئالوز بیت و دشیان دا نینە برەنگەكێ دیاركری بهێتە بەحسكرن، ژبەركو چ سنورێن دەست نیشانكری بو نینن و ب لایەنێ (وەهم)ێ د هەمان دەمدا پەیوەندیا وێ ب جیهانا مە ڤە هەیە و هەر ئەڤە یە ژی بمن وەرە كو پەیوەندیا وێ برەنگەكێ دیار و نەدیار دهێتە هەست پێكرن، یانكو جزبەچوون تەعبیر ژ دنیایەكا دی و مەعریفەیەكا دی دكەت ئەگەر جزبەچوونێ وەك ئەدەب ژی وەربگرین، دێ بینین زێدەتر دپروسا وێنەكێشانێ و هلفریانێ دا خوە دبینت، تەعبیر ژ حالەتەكی دكەت، ئەو ژی دەركەتنا مروڤی یە ژ جەستەیێ مروڤ تێدا خوە هەست و خوین دبینیت.
بوچی محسن قوچان من هەلبژارت ژ ناڤا شاعرێن دی یێن دەڤەرێ؟ دبیت ئەڤە بەرسڤا گەلەكان بیت و هەر كەسێ ڤێ نڤیسینێ بخوینیت و دبیت ئەز بخوە ژی هندەك جار بگومان بكەڤم كو قوچان نەشیایە برەنگەكێ پێدڤی مفای ژڤێ جزبەچوونێ وەربگریت، لێ مە چ نمونێن باشتر نەبوینە كو شیابن ڤی شێوازێ ژبیرچوونێ بكەنە دخزمەتا داهێنان و نڤیسینێن خوە دا، براستی هەر كەسێ خاندەڤایێ شعری بیت یان دویڤچوونا شعرێ بكەت و بەرهەمێ ڤێ دەڤەرێ یێن شعری بخوینیت، دێ ڤێ چەندێ زێدەتر ژ هەر كەسەكێ دی د شعرێن قوچانی دا هەمبێز كەت و بینیت.
ــ كۆل ــ، ناڤێ شعرەكا محسن قوچانە د كوڤارا پەیڤ ژمارە 61 دا هاتیە بلاڤكرن، من ئەڤ شعرە وەك نمونە بو ڤی بابەتێ خوە هەلبژارتی یە دا كو نڤیسینا خوە پێ زەنگین بكەم، لدوور وی جورێ پەیوەندیێ ئەوا شاعر ب شێوازێ خوە یێ نڤیسینێ پێ زێدەترین خاندەڤای لدوورێن خوە خرڤەدكەت و ئەو چ نهێنی یە قوچانی نەچار دكەت ڤێ (جزبوچوونێ) جوداتر ژ شاعرێن دی یێن دەڤەرێ دنڤیسینا شعرێن خوە دا بكار بینیت. نڤیسەرێ رەخنەگر ئەمین عەبدولقادر بو ڤێ چەندێ دبێژیت: (هوزانڤان هەولددەت گرێدانەكێ دناڤبەرا تشتێن نە وەك هەڤدا پەیدابكەت دناڤبەرا جیهانا خوە و جیهانا دەرەكیدا كو بگەهیتە جورە هەڤسەنگیەكێ دناڤبەرا هەردوو جیهانان دا، ژبو ڤە دیتنا خوجهیا دەرونی)، دیسان نڤیسەرێ رەخنەگر عەبدولموتەلیب عەبدوللا ژی دبێژیت: (هەوەسا نڤیسینێ جورەكە ژ نە عەقلانیەتێ كو هەم نڤیسەری و هەم خەیالا زمانی ملكەچی فەزایەكێ دكەت كو ب فەزایا نڤیسینێ دهێتە ناڤكرن). نڤیسەرێ عیراقی یێ بناڤ و دەنگ دكتور عەلی لوەردی ژی دبێژیت: (داهێنان سیفەتەكێ سەرەكی یە كو ژیانا شارستانی ژ ژیانا سەرەتایی یا مروڤی جودا دكەت، ژیانا سەرەتایی ژیانا لێكچوون و داوبارەكرنێ یە، ژیانا شارستانی ژی داهێنانێ بخوڤە دگریت). رەخنەگر نعمت الله حامد نهێلی ژی گوتنەك دڤی دەربارەی دا هەیە و دبێژیت: (هەمی جورێن خواندنێ تا راددەیەكێ زور ڤێكەفتن و دان و ستاندنەكە دناڤبەرا عەقلێ داهێنەر و خەیالا داهێنەر دا و پشكداركرن ژی فاكتەرەكێ گرنگە ژبو نەمریێ دتێكستی دا).
كۆل، هەر وەكو ئەم ل سەر راهاتین، بو كولێ حەیوانی دهێت، چێل و گول و دەواران، ئەڤ حەیوانێ هەنێ ژی زێدەتر چ یاسا و رێسا لدەف نینن وەك ئەم دكوردەواریێ دا ل سەر هیبوین، تا مە گوتنەك هەیە بو ئەو كەسێن چ تشتان ژێك نە ڤاڤێرن و باشیێ و خرابیێ ژ ئێك جودا نەكەن كورد بو ڤانە دبێژن (ما تو حەیوانی)، یانكو جیهانەك جوداتر ژیا هزركرنێ و بیركرنەڤەیێ، یا دروستتر دەما مروڤ هندەك ژ مروڤایەتییا خوە ژ دەست ددەت، ئەز ل باوەرم ژی ئینانا ڤی (كول) ێ هە دڤێ شعرێ دا كو شعر هەمی ڤەگێرانا راستیا وان تشتانە ئەوێن دكۆلی ڤە رویددەن، هەڤبەركرنەكا نە راستەوخویا شاعری یە بو ئاشكەراكرنا یان بەراوردكرنا دورهێلەكی ئەگەر چ یاسا و رێسا نەما، ژیان وەك یان ناڤ كۆلی لێدهێت.
بەری بچینە ئینانا هندەك راستیێن دناڤ ڤی كۆلی دا رویددەن، دێ ل وی ئەگەری ڤەكولین یێن شاعر نەچار كری ببیتە بەشەك ژ ڤی كۆلێ هە دا بشێت ڤەگێرانەكا دروست یا واقیعانە بو مە بڤەگوهێزیت و ئەگەر دحالەتەكێ جزبەچوونێ ژی دا نەبیت، نە یا راهاتی یە مروڤەك بشێت وێ ژیانا دكۆلی ڤە دهێتە پرێڤەبرن بەروڤاژی كەتە دناڤ واقعێ مروڤ ژیانا خوە ل سەر دبەن، هەر وەكو نڤیسەر (توانا ئەمین) د پەرتوكا خوە یا مەنفا و خوێندنەوە دا دبێژیت: (ئەگەر بەرزەبون بەشەكێ مەزنێ هەمی سەفەران بیت، ئەڤە بو هندەك نڤیسەران ڤەدیتن بەشەكێ مەزنێ هەمی سەفەرەكێ یە)، ئەڤ ڤەدیتنا شاعرێ مە دڤێ گەشتەیا د (جزبەچوونا) خوە دا دیتی، بەروڤاژیكریە ناڤ دروهێلێ ئەم تێدا دژین بێی گوهورین و دەستكاری، هەر وەك ئەم ل سەر هیبوین، مەرەما شاعری ژی هەر ئەو بویە (شاعر) بشێت پەیامەكێ بڤێ بەروڤاژیكرنێ بگەهینت و مە ل وان رێسا و یاسایان هایدار بكەت، كا دورهێلێ ئەڤرو چ ژ مە دخازیت.
هەر ژ دەستپێكا ڤێ شعرێ قوچانی ڤیایە مەرەما خوە ژ ئینانا دیمەنێ (كۆلی) دیار بكەت و ئەو مەرەما وی پێهەی دهەڤبەركرنەكێدا بەرچاڤ بكەت، دەما دبێژیت:
هزرێن مە و سمێن هەسپێ ل بایێ بەزێ
ژ هەلما دەڤێ دوژەهێنە، دهەرفوكن
قوچانی دڤی وێنەی دا دوو تشتان نێزیكی ئێك دكەت، (هزرێن مە) مەرەما وی ئەم كورد، یانكو یێ رەخنەیەكێ ل كومەلگەهێ خوە و رەوشەنبیرێن خوە و هەمی تاكەكێ كورد دگریت كو ئەم نەبوینە خودان بیركرنەڤەیەكا ئاڤا، ئەم نەشیاینە بریارێن خوە بهزركرن و پلان دارێژین، ئەم نەشیاینە هزرێن خوە بو داهێنانەكا نوی بكاربینین، شاعری هەولدا یە دڤێ دەستپێكێ دا مە بكێشیتە بابەتەكی كو وەك پێشەكیەك ئەم بچینە ددورهێلەكیدا، ئەگەر نە شاعر دشیا بڤی وێنەی مەرەما خوە هەمیێ سەراڤ بكەت، دەما دبێژیت: (هزرێن مە و سمێن هەسپێ ل بایێ بەزێ)، یانكو هزركرنا مە نە یا تەندروستە و تشتێ بلەز بهێت مروڤ نەشێت بێخیتە دخزمەتا خوە دا، ئینانا سمێن هەسپێ بەزێ ژی هەر ئەڤە بویە كو (هەسپ) نیشانا هێزێ و لەزاتیێ یە و دغاردانا وی دا مروڤ نەشێت سمێن وی ببینیت، هەر چەندە پرێڤەچوونا هەسپی نەخاسمە د حالەتێ غاردانێ دا، مروڤ دشێت ب ئاسانی سمێن وی ببینیت، ژبەر هندێ ژی خاندەڤا نەچارە لڤی وێنەی نە راوەستیت و زێدەتر بچیتە دناڤ ناخێ شاعری دا، بتایبەت كێشانا ڤی تابلویی وەك بەرێخوەدانا پێشەكیا فلمەكی یە كو بینەری بخوە ڤە گرێبدەت و بێی بزانیت دێ ناڤەروكا فلمی بەرەڤ چ ڤە چیت، لێ پێشەكیەك ب وی رەنگی یە كو هەمی هونەرێن فلمسازیێ تێدا هەبن و بینەر ژ بەرێخوە دانا وی پەشیمان نەبیت، نڤیسینا زمانێ ڤی دەقێ شعری ژی ل سەر بنەمایێ بیرهاتنان و ڤەگێرانێ هاتیە دانان، هەر وەكو ـ میلان كوندێرا ـ دبێژیت: (هەستێن تاكە كەسی ل سەر بنەمایێن بیرهاتنان دهێنە دامەزراندن، بیرهاتن بخوە ژی ل سەر بنەمایێن زمانی دراوەستن). هەر لدوور تیورا رەنگڤەدانی ژی ئەگەر بەحسێ قوتابخانەیا (هونەر بو جڤاكی) بكەین، كو نڤیسەر نەوزاد عەبدوللا دپەرتوكا خوە یا بناڤێ (ئایدولوژیا) دا دبێژیت: (ئەڤ قوتابخانەیە گرنگیێ ددەتە هندێ كو هونەر و ئەدەب پەیامەكا جڤاكی یا هەی و پێدڤی یە ئەدەب ئامرازەك بیت بو گهورینا كومەلێ).
بوچی دەقێ شعری؟
هەلبژارتنا من بو دەقەكێ شعری جوداتر ژ هەر تشتەكێ دی بو جزبەچوونێ، ژبەركو خاندنا هەر دەقەكێ شعری یێ نوی ڤەدیتنا دیمەنەكی جوداترە ژ ئەوێن كەفتینە بەر چاڤێن مروڤی و ئەو تشتێن مروڤ ل سەر راهاتی و هیبویێ. ئەم دناڤ دەقێن شعری دا جیهانەك تایبەت ب خودیێ شاعری ڤە دبینین، جیهانەك ئەگەر مروڤ دناڤ دا بچیتە خارێ بتنێ بو خەونێن شاعری هاتیە سنورداركرن و گەلەك جاران دێ هەست كەی كو ئەو جیهانا هەنێ بو وی شاعری یا بەرتەنگ بویە و ڤیایە پەیڤێن وی خوە ل سنوران بدەن و هەست ب بینینەكا دی بكەن، كو ئەو بتنێ یێ لێ بالا دەست بیتن. لڤێرە ژی دا برێكا خاندنا وی دەقێ شعری دخودیێ شاعری بگەهی، دێ دنیایەك دی دناڤ ڤێ دنیایێ دا بینی كو گەلەك ژ هزركرنا مروڤان زێدەتر بیت و هەر چەندە دبنەرەت دا ئەو دنیایە دناڤ (واقع)ی دا ژ تشتێن گەلەك بچویكە و هەمی دشیان ببینن! دەقێ شعری ژی جوداتر ژ هەر ژانرەكێ دی یێ ئەدەبی شاعر د نڤیسینا وێ دا دكەڤیتە دحالەتەكێ نە یێ سروشتی دا، رەنگە ئەڤە ژی هەمی كەسان نە وەرگریت یێن شعرێ دنڤیسن و ئەڤ نمونا من وەرگرتی ژی ڤێ چەندێ دسەلمینیت.
نڤیسەر ئومێد بێ نیاز دپەرتوكا خوە یا بناڤێ (چاو خشانێك بە سەر وەرزی سەهولبەنداندا) دبێژیت: (شاعر هەر ژ دلێ زمانێ كومەلگەهی دەست ددەتە لڤینێن خوە و شاعر هەر ژ دلێ كومەلگەهێ ژی، زمانێ خوە د ئافرینیت)، لڤێرە ژی رویدانێن شعرێ ئەو تشتن یێن گرێدای وان هەمی تشتێن د (كۆلی) ڤە دهێنە رویدان، دا بزانین ئەو چ جورێ بونەوەرانە یان هەر وەكو شاعر دبێژیت (هەبویان)ە دڤی كولی ڤە و رەفتارێن وان چاوانە و ئەو چاوان ژ دەرڤە دگەهن، هزرێن وان بیركرنا وان! چ رێسا و یاسا هەنە، دێ هەولدەین چەند كوپلەیەكان ژ شعرێ بەرچاڤ كەین.
كول دادگەها بێ تورەیە
شەرم دپەرێن قومارێ دا یا ڤەشارتی
...............
باژێرێ كریە تبەركەك
ژ سولینێن ژبن پێن خەمێن باژێری دزێن
ئاڤێ ڤەدخوت و
سەرێ خوە ب رێژ ئاڤا دشوت
.........
ل ڤی كولێ ل پرچێ گرێ مەزن كێلای
كادی جگارا سەر ژێدكەت
.........
دمەملەكەتا ڤی كولی دا، تەڤ حاكمن
.........
ئەگەر لڤان نمونێن سەری بزڤرین دێ پێناسەیەكا باش ژ ڤی كۆلی وەرگرین كو تا راددەیەكی بەس بیت كو ئەم بزانین ژیان دڤی كۆلی ڤە چاوانە. د نمونا ئێكێ دا شاعر شەرمێ ب رێسا و یاسایان ڤە گرێددەت، گوتنەك عەرەبی ژی هەیە وەرگێرانا وێ بو كوردیێ دبێژیت: (ئەگەر تو شەرم نەكەی هەر تشتێ تە بڤێت بكە). دنمونا دوێ دا شاعری بێ دەستهەلاتیا كۆلی بەرامبەر بونەوەرەكێ دی كو ژوان زال دەست ترن ئەو ژی مروڤن ئینایە، دەما دبێژیت (باژێر یێ كریە تبەركەك)، ئەڤە دناڤ كوردەواریێ ژی دا هەر هەبویە، كوردان پیروزیێن خوە هەبوینە و شێخ و مشایخێن خوە هەبوینە و برێز و قەدر ل وان سەحكریە و هەر تشتێ وان ب بها بو خوە دزانین، ئەگەر نمونەكێ بو ڤی تبەركی و پیروزیێ ژی بەرچاڤ كەم، (جارەكێ شێخ فرێدكەتە دیڤ كەسەكی را و ژبەر خرابیەكێ تف دكەتە ناڤ سەروچاڤێن وی و دەما ئەو كەسێ هە دزڤریتە گوندێ خوە و پسیار ژێدهێتە كرن، ئەو دبێژیت شێخی ب ئەزمانێ خوە یێ پیروز تف كرە من)، ئەڤ نمونا من ژی بتنێ بو دیاركرنا راستیەكێ یە، بو بێ دەستهەلاتیا كوردان بەرامبەر رویدانان و مە ب دەهان نمونێن ژڤی رەنگی هەبوینە كو تا نوكە ژی ل سەر زارێ خەلكی دهێنە ڤەگوهاستن. دەما شاعر لڤێرە دبێژیت (باژێر یێ كریە تبەرك)، دهێت وێنەیەكێ دی دروست دكەت كو خزمەتا ڤێ بیروكەیێ بكەت و ڤێ راستیێ ب سەلمینیت ئەو ژی ل سەر ژیانا دڤی كۆلی ڤە دهێتە سەر برن، دهێت ئاڤ رێژا باژێری و بەرمایكێ دگەل وێ ئاڤێ دكەتە نمونە و دا بهایی بدەتە وی تبەركی ژی دبێژیت، ئەڤ بونەوەرێن دڤی كۆلی ڤە بڤێ ئاڤ رێژێ سەرێ خوە دشون. دنمونا سیێ دا شاعر زوما كامیرا خوە بەرەڤ ژینگەهێ ڤە دبەت و جهێ كۆلی دیاردكەت (ل ڤی كولێ ل پرچێ گرێ مەزن كێلای)، ئەڤ تابلویە گەلەك وێنەیێن بچویك بخو ڤە دگریت (كۆل، پرچا گری، گرێ مەزن و كێلان)، ئەگەر ژ پرچا گری دەست پێبكەین دێ زانین كو رەخ و دورێن گری و بتایبەت سەرێ گری هەمی شینكاتی بویە و زێدەتر ژی ئەڤ شینكاتیە بو فریزەی دهێت، هەر كەسێ ل ژیانا بەیاری یێ شارەزا ژی بیت دێ زانیت كو زێدەتر ئەڤ گیایە نێزیكترین نمونا گیایێن بەیاری یە بو رەنگێ پرچی بهێت و ئەڤ گیایە ژی یێ قایمە و زوی هشك نابیت و گەلەك بلند نابیت، گرێ مەزن ژی ئاماژەیە كە بو هەبونا چەند گرێن بچویكتر، كێلان ژی ب وێ رامانێ یا هاتی كو كۆل ل سەرێ گرەكی یێ هاتیە دروستكرن، ژڤی تابلویی دیار دبیت كو ئاڤاهی ل جهەكێ گەلەك جان، ژینگەهەكا پاقژ هاتیە ئاڤاكرن، هەر ئەڤە ژی بویە شاعری ڤیایی زومێ بێختە سەر، دا بشێت ئەو تشتێ دناڤ كۆلی دا هەی بەروڤاژی كەتە بەر چاڤێن مە كو ئەم لێ هایدار ببین، دەما دبێژیت (كادی جگارا سەر ژێدكەت)، یانكو ئەڤ بونەوەرێن دڤی كۆلی ڤە دژین چ گرنگی ب تەندروستی و ژینگەها خوە نادەن و هەر جهێ مروڤ بو دروستكرنا ڤی كۆلی هەلبژێریت، دێ ئەو وەك خوە ژیانا خوە بەنە سەر، دوێنی دوماهیێ دا ژ ئەوێن من بەرچاڤكرین شاعری ڤیایە شێوازێ ژیانێ و رێزگرتنێ دناڤ ڤی كۆلی ڤە دیار بكەت كا ب چ شێوەیە (دمەملەكەتا ڤی كولی دا، تەڤ حاكمن)، ئەگەر دمەملەكەتەكێ دا كو شاعری ڤیایی ئەنقەست ڤێ نمونەیێ بێخیتە دخزمەتا شعرا خوە دا كو هەمی حاكم بن، یانكو كەس كێماتیێ بو كەسێ نادانیت، كەس رێزێ ل كەسێ نا گریت، كەس لدویڤ بیروكەیا كەسێ ناچیت و گوهداریێ بو ناكەت، ئەڤە ژی بتنێ ل یاسا دارستانێ دهێت و هەر ئەڤە ژی بویە ئەو مەرەما شاعری پێ برییا ڤان گیانەوەران ئاشكرا بكەت.
ئەڤ سەرهلبونا تشتێن نوی و حەزكرن بو دیتنا یان ئاڤاهیەكێ نوی بو ڤێ دنیایێ و بو باژێرێ مروڤی و گوندێ مروڤی و نەخشەیێ هزركرن و هەستكرن و جوانی و كرێتی و رەشبینی و گەشبینیا مروڤی، بكارئینانا خەیالێ بو دروستكرن و داهێنانێن نوی، هەمی پێنگاڤن بو زیندیبونا دەقێ شعری و مانەڤەیا باندورا وێ ل سەر هەستێن خەلكی و بەردەوامییا وێ د زیندیكرنا مروڤایەتێ و جیهانیبونێ دا، كو هەر ئەڤ تشتێن هەنێ نە مروڤی دكێشتە خاندنا هەر دەقەكێ شعری و گەلەك جاران ژ ناڤێ شعرێ یان ناڤێ شاعری یان ژ خاندنا دەقێ شعری مروڤ حەز دكەت دوێ جیهانا تایبەت دا بمینیت و هەر ئەڤە ژی بویە كو من حەزكری هەوەیێن خاندەڤا دگەل خوە راكێشمە دڤێ جیهانا نوی دا، كو بمن وەرە دێ گەلەك تشتێن نوی و داهێنانێن نوی بینین، كو رەنگە ل پێش خوە مە ئەو تشتێن هە نەدیتبن.
شاعر گەلەك ب روهنی دچیتە دناڤ وی تشتی دا یێ ژ ئەنجامێ نڤیسینا ڤێ شعرێ ژ خەیالا وی و ب جزبەچوونا وی سەراڤ بوی، شاعر گەلەك جاران بو دیاركرنا راستیەكێ وێنەیێن خوە لێكدانی دوێ و سیێ و هندەك جاران ڤی وێنەیی لێكدانی دەهێ ژی دكەت، ئەڤە ژی ئەو قەبارەیە كو حەز دكەت هندەك وێنەیان ژ هندەكێن دی زێدەتر بكەڤنە بن زوما كامیرا وی و ئەڤ وێنەیە ب كوالیتەكا گەلەك باش بهێنە كێشان، هەر وەكو دبێژیت:
ئەڤ هەبویە
ژ بلی سكسی چ كار نینن، تەڤ دبەتالن
چ راستیا كەت روی وانا
سەرك بادا
بێ باوەری
رەقە سەری
پەژیكەكە دناڤ هەمیادا
شاعری دڤی كوپلەیێ شعری دا زوما وێنەیێ خوە فراوانتر لێكریە و دیمەنەك بەرفەرهتر دایە ئەو تشتێ دڤی كۆلی ڤە هەی (هەبویەك)، لڤێرە پەیڤا هەبویەك دئینیت، ئەڤە ژی بو بونەوەری دهێت و رەنگە وی ئەنقەست گیانەوەر نە ئینابیت ژبەركو گەلەك جورێن گیانەوەران یێن هەین و ئەڤ گیانەوەرێن هەنێ ژی دئاستێن جودادانە، هندەك ژوان ب رەفتارێن خوە ژ یێن دن باشترن، لێ ئەڤ هەبویێن دڤی كۆلی ڤە دژین هەر وەكو ئەو دیار دكەت ژبلی خوشیێن خوە یێن زك و بن زكا تشتەك دی نزانن. ئەڤە ژی بو نە هزركرنا وان دزڤریت، هەر تشتێ مروڤی بێ هوش بكەت ژی مروڤ نەشێت هەستێن خوە بكار بینیت و شاعری دڤی وێنەی دا تشتەك دژی ئازراندی یە دەما دبێژیت: (چ راستیا كەت روی وانا)، یانكو وان ئەو شیان هەنە هزرێن خوە بدەنە كاری رەفتارێن خوە باشتر لێبكەن، لێ شاعر ڤی وێنەی لجهەك دی قفل دكەت و دبێژیت (رەقە سەری)، ئەڤ رەقە سەریا هەنێ ژی بتنێ بو نە هزركرنا مروڤی دهێت و مروڤ بزانیت یێ دروستە یان نە یێ دروستە و هەر چ بیروكە یە ژی بیت، لێ ژ كەلە رەقیا خوە مروڤ نەهێتە خارێ، هینگێ ئەنجام ژی بدویڤ دلێ مروڤی نابن، لێ شاعر لڤێرە بتنێ نە راوەستیایە و دبێژیت (پەژیكەكە دناڤ هەمیادا) یانكو ئاریشە نە بتنێ كەسەكە كو بهێتە گوهورین یان پشت گوهخستن، بەلكو هەمی پێكڤەنە و گوهورینا هەمیان ژی رەنگە یا ب سانەهی نەبیتن.
مەودایێ دەستهەلاتا شعرێ گەلەكە و بتایبەت ئەگەر شاعر خودیێ پاشخانەیەكا رەوشەنبیری و مەعریفی بیت و سەربور د نڤیسینا شعرێ دا هەبیت، ژ دەرئەنجامێ ڤان سەربوران ژی دێ بینی شاعر برەنگەكێ شێتانە و ب جزبەچوون و تژی عەشق و جوانی و سحریەت حوكمی خوە بەلاڤە دكەت و دەستهەلاتا خوە ل سەر خویندەڤایێ شعرێ دهێلیت، ددەقێن ڤەكری ژی دا ئەڤ دەستهەلاتا هەنێ زێدەتر یا روهن و ئاشكەرا یە، خاندەڤان دبیتە شەیدایێ وێنەیێن شعری و حەز دكەت بێهنێن درێژ دگەل دا هەلبكێشیت، ژبەركو د ئەساس دا كێشانا ڤان وێنەیێن شعری د فەزایەكێ جوان و جیاواز دا هاتینە بەردەستكرن ئەوێ خاندەڤا ل سەر راهاتی و هیبویێ، هەر وەكو (ئەمیر حسێن رەحیم) دپەرتوكا خوە یا بناڤێ فەلسەفەی سیاسی ئەریستوتێلیس دا دبێژیت: (دا كو سروشتێ بەختەوەریێ ژ تامێ جودا بكەین، پێدڤی یە ئاڤریەكێ ل لایەنێ دەرونی بدەین و هێزێن وێ دیار بكەین، ئەڤ هێزێن هەنێ ژی بەشەك ژێ دناڤبەرا هەمی بونەوەران دا هەڤبەشن وەكو تواناسازیێ و خوراگریێ و گەشەكرنێ، كو مروڤ و روەك و ئاژەل تێدا بەشدارن).
د وێنەیەكێ دی یێ ڤێ شعرێ دا قوچانی دبێژیت:
خودێ نەكەت....!
دەرێ كولێ هە ب پەقیتن
ڤایروسێ هە ل وەلاتێ مە بەلاڤ ببیتن
ئەڤ ڤایروسە دێ ڤان كوردێن ژ بێ دەولەتی
بووینە چركونە....
ئەڤان كوردێن بفێل و دفال ڤەگرتین
پاشی دێ كی نێرەموكێن ڤی وەلاتی
ژ سكسی تێر كەت
ژ خاندنا مروڤی بو دەقێ ڤێ شعرێ و ئەو تشتێن دكۆلی ڤە دهێنە كرن و دهێنە رویدان، شاعری هەمی ب مەبەست ئیناینە و زوما كامیرا خوە دایە سەر گەلەك ڤەگێرانان كو خاندەڤا بشێت وەك بینەر ژی تام و خوشیێ ژڤان دیمەنان وەربگریت، دهەمان دەم دا بیاڤەك بو خاندەڤایێ خوە هێلایە كو ئەوی ژی بەشداری شعرا خوە بكەت و چ بهەڤبەركرنێ بیت یان هەر ئێك وەك خوە خاندنەك هەبیت و بەروڤاژی كەتە دورهێلێ ئەم كورد تێدا دژین و ل سەر رابورین. دڤی كوپلەیێ شعری دا ب هوستایانە وێنە هاتینە كێشان و شاعر یێ هوشداریەكێ ددەتن، هەڤبەركرنەكێ دگەل دوو تشتێن زیندی بو ئەڤرویا تەكنەلوژیایێ و جیهانیبونێ دگەل نە هزركرنێ و خو بەردان بدەست قەدەرێ و لێگەریانا خوشیان دكەتن، پێنەڤێت ژی ئەگەر مە بەردەوامی بو بدەستڤە ئینانا ڤان خوشیان هەبن، هینگێ ئەم دێ بینە كەسێن نە بەرهەمهێنەر و ئەڤرو ژیان و روژەڤا ئەم تێدا دژین ئەگەر ئەم كەسێن بتنێ مشەخور بین، دێ هەر چاڤێ مە ل دەستێ خەلكەكێ دی بیت و شاعری ئەڤ دیمەنە ب دەولەتبونێ ڤە گرێدایە، كو خەونا هەر كوردەكی یە و ب راشكاوانە دبێژیت، دەولەتێ كار بو دڤێت و شاعر یێ مە ژ كارەساتەكێ هایدار دكەت، ئەگەر هات و مە بیركرنەڤەیەكا دی یا تەندروست بو نە كر و ئەم ژ خەونا خوە یا حێشتری هشیار نەبوین.
ژڤی كەرنەڤالێ دڤی دەقێ شعری دا ب بەرچاڤێ مە كەفتی (ئەگەر ئەم ڤێ شعرێ وەك كەرنەڤال وەربگرین)، ئەم ب سەر راستیەكێ هەلدبین كو رەنگە گەلەك كەس بو وێ چەندێ دچن كو شعرێ پەیاما خوە یا ژ دەست دای، هەر وەكو پەیامێ ب تشتەكێ جهگیر و نەلڤ ناس بكەن! ئەڤە ژی دبیت بو تێگەشهتنا وان بو جورێ ڤێ پەیامێ ڤەگەریت، ژبەركو پەیاما شعری بخوە، خوە دگەل كەتواری و روژەڤێ دگونجینیت، پەیام ئەو گوتارا مەعریفی و فەلسەفی و زمانی یە یا شاعر د سیاقێ رستەی دا برەنگەكێ سحری و كەرنەڤالی پەردەپوش دكەت، یانكو دەقێ شعری چ دوماهی نینن و ئەگەر هات و هەر دەقەكێ شعری دوماهیەك بو هاتە دانان، ئەڤە هینگێ مرنا وی دەقی دهێتە راگەهاندن، هەر وەكو مە ئاماژە بو دای، دەق كەرنەڤالەك زیندی یە چ ژ هلفریانا سوتنا عشقێ بیت یان جوانیێ و بەهرەمەندیێ یا ژی هەست و هەستداریێ، ئەڤ كەرنەڤالێ هەنێ، ئەگەر ژ رەنگڤەدانا وێ نڤیسینێ پەیدا ببیت ژی بەلكو ژ ڤەرێژا روح و دیتن و مەعریفەیا شاعری بخوە یە رشتی یە دناڤ وی دەقێ شعری دا. (دریدا) دخاندنا دەقێن ئەدەبی دا وان هەمی بوچوونان رەتدكەت كو دەق بنیاتەكێ ئێك مانا و مەبەست بیت، بەلكو دهەمی دەقان دا هێزەكا تایبەت هەیە كو هێزا هلوەشاندنێ یە. ئەگەر ل روخسارێ ڤی كەرنەڤالی ژی بزڤرین و هندەك ژ وێ جوانی و سحرێ بەرچاڤ بكەین كا چەند پەیوەندیا خاندەڤای ب دەقی ڤە موكوم دكەت، دڤێت گوتنەكا (لودفیغ هیرت) بینینە زمان دەما دبێژیت: (ئێستاتیكا، بریتی یە ژ وی تشتێ بنەمایێ هەلسەنگاندن و حوكمدانێ پێك دئینیت دبابەتێ جوانیێ دا د هونەری دا)، یان كو جوانی دهندەك تشتان دا دهێتە دیتن و وان تشتان جوان دكەت، ئەو بخو نە دجوان بون بەلێ هزرا جوانیێ یا تێدا دیار بوی. دیسان جوانی ب دیتنا ریالیستی ژی سالوخەتەكە مروڤ ددەتە وان تشتان یێن بریارێ ب جوانیێ ل سەر ددەت، جوانی بتنێ دوان تشتان دا هەیە ئەوێن مروڤ دروست دكەت، هیگل جوانیا سروشتی ددانیتە دوماهیێ ژبەركو بهزرا وی ئەو داهێنانا مروڤی نینە، نڤیسەر و رەخنگەر نعمت الله حامد نهێلی ژی دبێژت: (تێكست گازیەكە (یان گازیكرنەكە) و خواندەڤان ژی بەرسڤدانا وێ گازیێ یە). ژڤان گوتن و بوچوونان ژی رەوشەنبیری و مەعریفەیا شاعری دنژنینا ئاڤاهیێ ڤێ شعرێ دا دیار دبیت و ب وان گازیێن برێكا كێشانا وێنەیان ئێخستینە بەرچاڤ و ئەڤ دەقێ شعری ژێ ئافراندی، شاعر یێ خاندەڤای نەچار دكەت بەشداری بەرسڤدانا گازیێن وی ببیت و ئەو ببیتە بەشەك ژ تەمامكرنا پەیاما شعر ژبو هاتیە ئافراندن.
ژێدەر:
ـ كوڤارا پەیڤ، ئێكەتیا نڤیسەرێن كورد، ژمارە 61
ـ ئەمیر حسێن رەحیم، فەلسەفەی سیاسی ئەریستوتێلیس، سلێمانی 2011.
ـ ئومێد بێ نیاز، چاو خشانێك بە سەر وەرزی سەهولبەنداندا، كوڤارا ئایندە، لا 26
ـ عەبدولخالق یەعقوبی، دەنگی بلورینی دەق، 2005سلێمانی لا 73
ـ توانا ئەمین، مەنفا و خوێندنەوە، ژ بلاڤكریێن پشكوی رەخنەی چاودێر، 2008 سلێمانی. لا69
ـ عەبدولموتەلیب عەبدوللا ، خەیالی زمان ، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم 2004.
ـ ئەمین عەبدولقادر تێكست دناڤبەرا گوتارا رەخنەیی و رێبازێن ئەدەبی دا، لا134 2008
ـ د. علی الوردی، مهزلە العقل البشری، لا22
ـ عەبدولقادر حەمە ئەمین، كوڤارا ئایندە ژمارە 34، تیوری هلوەشاندنەوە، بەشێ دوی، لا 73
ـ یاسین عومەر، كوڤارا ئایندە، ژمارە 40، 2002 گوران و جیاوازی لە شیع ردا.).
ـ نعمت الله حامد نهێلی، لێكولینێن وێژەی، خواندن وەك پروسەیا بەرهەمئینانا وێژەی (خواندن داهێنانەكا نوی یە)، تایبەت ب فیستەڤالا دهوك یا رەوشەنبیری 2.
ـ ئ نەوزاد عەبدوللا بامەرنی، ایدولوژیا دهوزانێن جەگەر خوین ی دا، سپیرێز، 2007 دهوك.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق