توندوتیژی ژ کیڤە دەست پێدکەت ‌

عبدالرحمن بامەرنی‌

25/6/2011  روزناما كوردستانى نوى زمارة 12 لابةر 13

پترییا بابەتێن جڤاکی چ بوچوون بن یان ژی دیڤچوونێن روژنامەڤانی، گرنگیێ ددەنە بابەتێ توندو تیژیێ. ژبەرکو پاشماوێن ڤێ دیاردا بەر بەلاڤ و کوژەک، کارتێکرنێن خوە یێن نێگەتیڤ ل سەر گەلەک لایەنان دھێلیت و بتایبەتی ژنان کو گرنگیا ژنان ل سەر کومەلگەھی گەلەکە و نەخاسم ل سەر رەوشت و تیتالان و داھێنان و پەروەردەکرنێ و پەیداکرنا جڤاکەکێ ساخلەم. ئەگەر پتر بابەتی ڤەکولین و ل وان  خالێن نێگەتیڤ یێن ڤێ دیاردێ گەشەدکەن بزڤرین و پاشماوێن وێ یێن دومدرێژ ل سەر ژنان بخوە و زاروکێن وان و خێزانێ و کومەلگەھێ بگشتی و کارتێکرنێن خراب ل سەر رەوشەنبیرییا جڤاکی و پەیدابونا مەدەنیەتێ، دێ بینین کو ئەڤ بابەتە گەلەک یێ بەرفرەھە و گرنگە ئەم بھویری ل سەر براوەستین و

ھەر چنە بیت ل وان رییان بگەرین یێن مە ژ ڤێ دیاردەیێ رزگار دکەن و دڤێت ھەر کەسەک ژ مە و ژ ناخێ خوە و ژ عەقلیەتا خێزانێ و جیرانی دەست پێبکەت.    ژبەرکو مروڤ دگەلەک قوناغێن جودا را مەزن دبیت و دەرباز دبیت، ھەر قوناغەک ژی ژێ برەنگەکی و دوان کارتێکرنێ و پاشماوێن خوە یێن باش و خراب ل سەر قوناغا بھێت را دھێلیت، یان کو ژیانا مروڤی ھەمی گرێدای ئێکە و قوناغەک کارتێکرنێ ل یا دی دکەت، چ قوناغا بەرێ بیت یان ئەو قوناغا مروڤ دێ شنوی گەھیتێ. ئەو تەمەنێ مروڤ دزاروکینیێ دا دبورینیت و تشتێن تێدا روبەروی ھەر کەسی دبن، کارتێکرنەکا ئێکسەر ل سەر رەفتارێن مروڤی دھێلیت، ل قوناغا سنێلەیێ و ھەر وەسا بو قوناغێن تەمەنێ مروڤی یێن بھێن ژی. لڤێرە سەرکەتنا ھەر قوناغەکێ بو خودیێ وی کەسی بتنێ نازڤریت، بەلکو پاشماوێن وێ ل دەردورێن خوە و نەوەیێ ددویف خوە ژی رادھێلیت. گەلەک بوچوون و پێناسە بو توندوتیژیێ ھەنە  و ژ وان ژی، ھەندەک دبێژن (توندوتیژی یان دوژمنکاریێ گەلەک روی ھەنە و غەریزەیەکا ئاراستە کریە، چ ئەو توندی ب ئاخفتنەکا رەق و دل شکێن بیت یان ژی ب بەرسینکگرتنێ یان بزمانێ گەفێ و تا دگەھیتە ئازاردانا لەشی بیت.    بەری ئەم بھێینە وان پاشماوەیێن خرابێن ژ توندوتیژیێ دەردکەڤن و کارتێکرنا وان ل سەر ھەر کەسایەتیەکێ ئەڤێن توشی ڤێ دەردەسەریێ دبن، چ ژ ئەنقەست و چ ژی ژبێ ئاگەھی، دڤێت بزانین بتایبەتی کومەلگەھەکێ وەکی یێ مە ژ ڤێ دیاردێ بێ بار نینە و چەند بارودوخ گونجایتر لێ بھێن، شێوازێن وێ دھێنە گوھرین. ئەگەر ئەم تەماشای سالێن حەفتیان بکەین بو نمونە و ئەو سەرەدەرییا ژلایێ زەلامان ڤە دگەل ژنان دھاتە کرن، دێ  گەلەک جوداھیا بینین، ھەڤبەرکرن دگەل وێ سەرەدەرییا ئەڤروکە دھێتە دیتن و تەماشەکرن، ھەر چەندە دوی دەمی ژی دا توندوتیژی ھەبو، بەلێ بجورەکێ دی و شێوزاکێ دی بو، ھەر وەک مە گوتی ئەڤ گوھرینا ب سەر ڤێ دیاردەیێ دا دھێت، کو رەنگ ددەتە سەر ھوشمەندییا مروڤی و ھزرکرن و رەفتارێن مروڤی و دئەگەر دا رەنگڤەدانا و تەحەکوما وێ دپێڤاژوییا ژیانا مە یا روژانە دا دھێتە دیتن، ژ ژ لایەنێ جڤاکی یان ئابوری یان دەرونیێ ھەر کەسەکی بیت. دبیت ژی ھەر کەسەک دکوژیەکی را ڤێ توندوتیژیێ و ئاکامێن وێ یێن خراب تەماشە بکەت، لێ بمن وەرە ئاکاما ژ ھەمیێ خرابتر و کاریگەر تر، ئەو ژی چاندنا کەرب و کینێ یە ددلێ وی کەسی دا ئەڤێ توندی دگەل دا ھاتیە بکارئینان، ھەر ژ قوناغا زاروکینیبێ و توندییا وێ قوناغێ رەنگ ددەتە سەر قوناغا سنێلەییێ و ژبەر کو دەرونێ وی نە یێ ئارامە و ھەمی تشتەکی بەرامبەری خوە بگومان دزانیت، ئەڤ سنێلیەییا ھە یا ئاسایی نابیت و نە دویرە بکەڤیتە شاشیان و ئەگەر ھات و ژڤێ قوناغێ دەرباز ژی بو نە دویرە کاریگەریا ڤێ نەخوشیا توشبویێ رەنگ دەتە سەر گەلەک لایەنێن ژیانا وی یا روژانە، وەک کارێ وی و پەوەندیێن وی دگەل دەوروبەرێن وی و کومەلگەھێ وی و ئەڤ نە ئارامیا لدەف پەیدا بوی، ڤالاتیەکێ دپاشماوێ وی دا دھێلیت، کو ب پلەییا ئێکی ئەڤ پاشماوە دێ بیتە بەربەست بو گەلەک تشتان و رێگری ژوان ژی، نەشێت چ پێنگاڤێن دروست بھاڤێژیت و بو ھەر تشتەکێ نوی ژی دێ دوو دلی و نە باوەری لدەف ھەبیت و تا تشتەک ژبن دەستێن وی دەردکەڤیت نە دویرە ب سەدان جاران بینت و بگێرینیت، تا برایارا دوماھیێ ل سەر ددەت.   ڤەکولینەکا نوی دیارکریە کو توندوتیژیا زاروک توش دبنێ برێژا 59% کارتێکرنێ ل سەر کەساتیا وی دکەت دەما مەزن دبیت و دوودلیێ لدەف پەیدا دکەت، بەرامبەر وان زاروکێن دڤێ قوناغێ دا توشی ھەمان رەفتار نەبوین. بسپورەکێ تایبەتمەند دبواری مەزنبونا زاروکان دا دبێژیت (ئەڤ قوناغا دەستپێکی یا زاروکی کو تێدا فێری ژیانا مەزناتیێ و ئایندەی دبیت، برییا کرنا یارییان کو تێدا ھەمی تشتەکی بلەز و بساناھی وەردرگریت کو پترییا ڤێ قوناغێ پشت بەستنێ بکەسێن دەروروبەرێن خوە دکەت). لڤێرە دڤێت وێ چەندێ بزانین کو پشت گوھـ ھاڤێتنا زاروکی، ئێک ژ جورێن کاریگەرێن توندوتیژیێ یە وەک بێ پارکرنا وی ژ داخوازیێن وی یان قەدرگرتنا برایی زێدەتر ژ خویشکێ و پویتەنەدانا وی و تا دوماھیێ، لڤێرە ژی ئەڤ زارویێ ھە دێ ھەست ب بێ ئومێدیێ کەت، ژوان کەسێن ل دەوروبەرێن وی و بتایبەت ئەڤ چەندا ھە ژی زاروکا کچ پتر توش دبیتێ ژ زاروکێ کور.    دڤێت وێ چەندێ ژی ژبیرنەکەین کو ئەرکێ دەیک و بابان دپەروەردەکرنا زاروکێ وان دا گەلەک گرنگە ژبو کەساتیا وان، ئەڤ زاروکێن ژ قوناغا زاروکینیێ دەربازی قوناغا سنێلەیێ ژی دبن، دکەڤنە دبن بارودوخەکێ دی یێ ھەستیار دا چ کور بیت یان کچ، بەلکو ل سەر دەیک و بابان فەرە دڤێ قوناغێ دا خوە گەلەک نزیکی زاروکێن خوە بکەن و پویتەی بدەنێ و زمانێ دئێک گەھشتنێ دناڤبەرا وان دا یێ خورت بیت و نەھێتە برین. لدویڤ ڤەکولینەکا نوی ھاتیە دیارکرن کو پتریا حالەتێن مرنێ ئەوێن دناڤبەرا 15 سالیێ تا 45 سالیێ دا رویددەن، ئەگەرێ وان بو توندوتیژیێ دزڤریت و ئەو قوناغا ئەڤ کەسێ ھە توشی رویدانێ بوی کا چ رەنگێ توندوتیژیێ دگەل دا ھاتیە بکارئینان.    توندوتیژیا دژی ژنان ژی دھێتە کرن ژ گەلەک لایەنان ڤە سەرھلددەت و ژ ھەمیان ژی بەرچاڤتر، نە گونجاتیا یان نە پێککرنا ژن و مێرانە د پروسەییا ھەڤژینیێ دا، چ ئەو توندوتیی نەڤیان بیت یان خو دانە پاش یان ئازاردان و ئاخفتنێن زڤر بن، کو ئەو ژی گەلەک جوران بخوە ڤە دگرن چ دەرونی بن چ ژی جەستەیی بن. لڤێرە ژی کو جھێ مەترسیێ یە دەما ژن توشی ھەر جورەکێ توندوتیژیێ دبن، ئەڤ ژنا ھە نەشێت ل سەر کەساتیا خوە و رەفتارێن خوە یا زال بیت و ھندەک ژ ھەڤسەنگیا خوە ژ دەست ددەت، دەما ھەڤسەنگیا وێ ژی نالەبار بیت بو ھینگێ دێ گەلەک رولێ خوە دئاڤاکرنا کومەلگەھی دا بەرزەکەت، کو یا ئێکی و دوماھیێ ژی رولێ وێ دپێشڤەچوونا ڤی بیاڤی دا گرنگە کو توندوتیژی داھێنانێ و بەھەرەمەندیێ دکوژیت و ل شوینێ نە ئارامییا دەرونی و کەرب و کینێ پەیدا دکەت. ژێدەر:ـ العنف ضد المرأة، الأسباب والنتائج ،  حسين درويش العادلي. ـ دكتورة منيرة عبدالرحمن ، ايذاء الطفل ، 2005.