ڤەكولین: خەیالدانا كوردان دناڤبەرا ئاگەھی و بێ ئاگەھیێدا

عبدالرحمن بامەرنی

 پوختە:

كورد ب حوكمێ جوگرافییا ئەو تێدا دژیت، جوگرافیەكا ئاسێ، ژین و ژیار، گوھورینێن وەرزی، ھەمی ھوكارن كو تاكێ كورد زوی بكەڤیتە بن باندورا خەیالدانێ(التخیل). ئەگەر خەیالدانێ بەری سالا 1991ێ شیابیت سەرھلدانێ بەرھەم بینیت، ئەڤرو ھەمان خەیالدان یا كوردان بەرەڤ قوناغەكا تاری ڤە دبەت، تایبەت گەنج ژ غیابا پویتە پێنەدان و پشت گوھدانا داخازیێن وی ژ دامەزراندنێ و ئایندەكێ نەدیار،  ئەجندایێن حزبێن ئیسلامی یێ وی بەرەڤ خەیالدانەكا نەدیارڤە دبەن، تا وی راددەی پرسێن خوە یێن نەتەوایەتی، مێژووی و كەلتوری رەتبكەت.

 

پێشەكی:

بەری دەست ب بابەتێ خوە بكەم، فەرە ل سەر چەند تێگەھان روونكرنێ بدەم. مەبەستا من ب خەیالدانێ(التخیل)، ئەو خەیالدان نینە ئەوا شعر پێ دھێنە نڤیسین یان ئەو خەیالدانا دژیانا ھەر ئێك ژمەدا رووددەت و ھزرێن نەباش و یێن نەرێنی دگەل مەدا دروست دكەت. ئەو خەیالدانا ئەز ژێ بەحس دكەم، زێدەتر گرێدایی پرسێن چارەنڤیسسازە، پرسێن گرێدایی ئایندەی، ژ پرسێن ئیجابی بۆ پرسێن نەدیار. ئەو خەیالدانە یا دناڤ تاكێن كومەلگەھیدا بلاڤدبیت و خەلك بەرگریێ ژێدكەن و ھەمی تشتان، ھەمی دیتنان و رەفتاران د چوارچوڤێ وێ بیركرنێدا دبینن، ئەوا خەیالا وان بۆ دچیت، وێنەكرنا بوویەر و روودانان ب ئێك ئاراستە و ئێك بینین! تشتێ ڤێ خەیالدانێ ئاراستە و وێنە ژی دكەت، ئەوە یا كونترولێ ل سەر مێشكێ كومەلێ دكەت، من بەحسا كومەلێ كوردییە، دەما دكەڤیتە بن باندوورا ڤێ خەیالدانێ و ئاراستەكرنا مێشكێ وی، چ ژ ئاگەھی بیت یان بێ ئاگەھی.

 

رێبازا ڤەكولینێ:

بۆ ڤێ ڤەكولینێ، مفا ژ میتودا وەسفی شروڤەكاری ھاتیە وەرگرتن.

 

ئارمانجا ڤەكولینێ:

خەیالدانا كوردان ل بەری قوناغا سەرھلدانێ، خەیالدانەك ئیجابی بوویە و ژ ئەنجامێ وێ خەیالدانێ سەرھلدان پەیدابوو، پشتی سەرھلدانێ ژی جورەكێ دی یێ خەیالدانێ یێ دروست دبیت.

گرنگیا ڤەكولینێ:

گرنگیا ڤەكولینێ دوێ چەندێ دایە، كو ب شێوەیەكێ ئەكادیمی و بابەتیانە كارتێكرنا خەیالدانێ ل سەر دوو قوناغان بھێتە دیاركرن، ئەو ژی قوناغەكا ئیجابی ژ بۆ كوردان، كورد ل سەر ئێك بابەت دئێك دەنگ بوون و ھەمی تشت دوی چاڤیلكی را ددیتن، ئەوێن بۆ كوردان و شورەش و بەرخودانا كوردان باش و قوناغا مە دڤێت ل سەر ب راوەستین، خەیالدانا كوردان ژ گرنگی پێنەدان و ل سەر نە راوەستیانێ، مێژوو و كەلتور و ئایندێ كوردان ب زانابوون و ب پلان یا بەرەڤ تونێلێن تاری ڤە دچیت.

 

سنورێن ڤەكولینێ:

ئەڤ ڤەكولینە ب دوو رەنگان ھاتیە سنورداركرن، ژلایەكیڤە، ئێك میتودا رەخنەیی ھاتیە ھەلبژارتن، دا كو كار لدویڤ بنەمایێن وێ بھێتە ئەنجامدان، ئەو ژی رەخنا كەتوارییە و دوو قوناغ ب خوەڤە گرتینە، ئێك قوناغا بەری سەرھلدانێ و دوو قوناغا پشتی سەرھلدانێ، كو ھەر قوناغەكێ بۆ ڤێ ڤەكولینێ تایبەتمەندییا خوە یا جودا ھەبوویە.

 

كلیلێن ڤەكولینێ:

خەیالدان، كورد، ئاگەھی، بێ ئاگەھی، سەرھلدان، مێشك.

 

خەیالدانا سیاسی:

ڤەكولەر و رۆمانڤیس عەمار حەسەن، دبێژیت: "خەیالدان ژبلی بیركرنێ و ھەستان، ئارمانجەكا گرنگە ژ بۆ یاریكرنێ ب مێشكی، ژبەركو گرێداییە ب كردارا مێشكیڤە، ئەڤا باھرەكا مەزن ژ سلوكێ تاكێن دەستپێكی دەست نیشان دكەت، كو كاریگەرە ب تشتێن دەردوورێن خوەڤە"[i]. و لجھەكێ دی ژی ھەمان نڤیسەر، دبێژیت: "پرۆسا تەوزیفكرنا خەیالدانێ د بیاڤێ سیاسەتێدا، ب مەبەستا كو ئەڤ كەسێن ھەنێ ژ دەروونێ خوە و دیتنێن خوە یێن تایبەت ل سەر كومەلگەھی دوور بكەڤن"[ii]. دیسان م.م. ھاژە كوسرەت، دڤی دەربارەیدا دبێژیت: "گرۆپێن فشارێ جورەكن ژ گروپان، ئەڤێن دزڤرنە دروستبوونا خوە یان پەیوەندیكرنا تاكان یان كومان ژ كومەلگەھەكی بۆ ناڤ رێزێن وان، ژ پێخەمەت كارتێكرن ل سەر سیاسەتا گشتی دەربارەی بابەتەكی"[iii].

دا بزڤرینە بابەتێ مە مەبەست پێھەی ژ خەیالدانێ، ئایا كورد وەك گەل زوی دكەڤنە بن كاریگەرییا گروپان و ئەجندایێن دەرەكی؟ ئایا ئەڤ خەیالدانا كوردان، تا چ راددە شییایە شورەشێن كوردی بەرەڤ پێش ببەت و ئایا خەیالدانا كوردان ھوكار بوویە، كو بدرێژاھییا مێژوویێ كورد تووشی ھنگافتنان، شكەستنان ببن؟!

ئەڤە بخوە چەند پرسەكن، گرنگ نینە ئەم بزڤرینە سەر بابەتێن مێژوویی و ڤانە ھەمیان ب خەیالدانێ و كارتێكرنا خەیالێ ل سەر تاكێ كورد ڤە گرێبدەین، كا ئەڤ خەیالدانا ھەنێ ژ ئەنجامێ ئەجندایەكا رێكخستی بوویە یان ژی دەستێن ئەجندایەكا دەرەكی دگەلدا ھەنە.

 

كیینە خەیالدانێ دروست دكەن؟

بۆ بەرسڤدانا ڤێ پرسێ ئەز دێ دوو قوناغان وەرگرم، ئێك: قوناغا بەری سالا 1991 و قوناغا پشتی ڤێ مێژوویێ و دروستبوونا قەوارێ ھەرێما كوردستانا نوكە. ژبەركو دڤان ھەردوو قوناغاندا، خەیالدانێ كاریگەریەكا راستەوخو ل سەر بیركرن و ئاراستەكرنا مێشك و رەفتارا خەلكی ھەبوو و ژ ئەنجامێ خەیالدانا بەری ڤێ مێژوویێ، سەرھلدان ژێ دەركەفت و ئەگەر ئەو خەیالدان نەبایە، دا گەلەك یا بزەحمەت بیت، تاكێ كورد ب ھەمی تەخێن خوەڤە ئێك دەست و ئێك بیر بن ل سەر پرسەكا چارەنڤیسساز، كو گەلەكان پێ ل بەرژەوەندیێن خوە ژی دانان، لێ سەرھلدان بۆ بەرھەمێ وێ خەیالدانێ و سەركێشێن خەیالدانا بەری سەرھلدانێ ژی، تەخا رەوشەنبیر و رەوشەن ھزر بوون، تەخا ھونەرمەند بوون و وەك نمونە ژی، ئەگەر شعرەك یان كورتە چیرۆكەك ل رۆژنامەیەكێ یان كوڤارەكێ ھاتبایە بلاڤكرن، پەیڤێن ناڤا وێ شعرێ یان كورتە چیرۆكێ (چیا، بەفر، باھوز، لەھی، رووبار ووووو) دناڤدا ھەبان، خەلكی ئێكسەر ب پێشمەرگەی و بەردەوامییا شورەشێ و بەرخودانێ و كەتنا رژێمێ ڤە گرێددا، تا ئەگەر شانۆیەك ژی ھاتبایە پێش كێشكرن، خەلكی بھەمان خەیال بۆ شورەشێ و بەرخودانێ و پێشمەرگەی ڤە دزڤراند، ستران ژی وەسا، شێوەكاری وەسا وووو ھتد و نمونە ژی مە زور ھەنە، (سترانێن تەحسین تاھای بتنێ ئەگەر بۆ نمونە سترانا سترانبێژێ كوردێ دەڤەرا بادینان تەحسین تاھای وەربگرین، د سترانا بەفردا 12 جاران دبێژیت بەفرا سپییە، ژبلی كا چەند جارێن دی بەفر دوێ سترانێدا ھاتبیت، مەبەست بڤێ نمونێ، ھیچ كوردەك نینە نەزانیت رەنگێ بەفرێ چ رەنگە و رەنگە بۆ تاكەكێ ل بیابانێ تا راددەیەكێ تشتەكێ ناموو بیت، لێ بۆ كوردەكێ ل جوگرافیەكا وەك یا كوردستانێ ژیا بیت، رەنگە بەفر و رەنگێ بەفرێ تشتەكێ ئاسایی بیت، لێ ئەگەر دھەمان ستراندا چەندین جارێن دی ژی گوتبا بەفرا سپییە، دا مریتا(زەوقێ) خەلكی خوشتر لێھێت و بێژیت كو تەحسین تاھا یێ دناڤ رژێما بەعسدا بەرخودانێ دكەت.....)، كو ئەگەر دنوكەدا ئەو شعر و سترانە بھێنە وەرگرتن وەك شرۆڤەكرن، ھیچ وێ رامانێ و دەربرینێ نادەن یێن بەری قوناغا سەرھلدانێ ددان و خەلكی خوە دناڤدا ددیت و خەیالدانا وی، وێنەیەكێ دی ژ شرۆڤەكرن و خواندن و خوشییا دگەلدا وەردگرت.

كورتییا من دڤێت ژڤان نمونان بێژم، ئەڤێ خەیالدانێ مێشكێ تاكێ كورد ل سەر تشتەكێ كومڤەدكر، ئەو ژی دڤێت گوھورینەك دروست بیت، رژێما بەعس نەمینیت و كورد بگەھنە ئارمانجێن خوە یێن سیاسی و نەتەوایەتی و د ئێكەم دەرفەتدا، دەما سوپایێ عیراقێ ل سالا 1990ێ چوویە دناڤ وەلاتێ كوێتێ دا و داگیركری و جیھان ل سەر ڤێ دەستدرێژیێ ل ئێك كومڤەكرین و ھەمی ب دژی عیراقێ و رژێما بەعس كرینە ئێك بەرۆكێ شەری، ئەو بۆ بەرھەمێ وی شەرێ ھەڤپەیمانان دگەل عیراقێ دروست بوو و ژبۆ نەچاركرنا وێ كو ژ كوەیتێ دەركەڤیت و ئەوی شەری دەستپێكر، عیراق كەتە د قوناغەكا لاوازیێدا و كوردان ئەڤێن خەیالدانێ ئەو ل سەر بابەتێن سیاسی و نەتەوایەتی ئێك دەنگكرین، خەلك لناڤ باژێران راكر و دەست ب سەرھلدانێ كرن. ڤی خەلكی سەرھلدان كر، ژبەركو خەیالدانا وی دەمی ئەز ب خەیالدانەكا ئیجابی ناڤ دكەم، رولێ رەوشەنبیر و ھونەرمەند و رەوشەنھزرا تێدا یێ زال بوو و شییان ڤێ خەیالدانێ دناڤ خەلكیدا بلاڤ بكەن، بۆ بابەتێن نەتەوایەتی بەری ھەر تشتەكێ دی و كورد گەھاندنە ئەڤا ئەڤرو ئەم تێدا، كو ئەم بووینە خودانێ پەرلەمان و حكومەت و ھەرێما خوە یا تایبەت، نوكە كوردان د عێراقێدا پوستێ سەروككوماریێ ھەیە بۆ نمونە، و دەھان پوستێن دی، كو ئەڤە بۆ كوردان رەنگە ژ بابەتێن ھزر تێدا نەكری بوو، ھیچ جارەكێ.

ل قوناغا پشتی سەرھلدانێ كو مەبەستا من بڤێ نڤیسینێ ئەوە ئەز بگەھمێ، ژ غیابا رەوشەنبیر و رەوشەنھزرێ كورد، جورەكێ دیێ خەیالدانێ یێ دناڤ تاكێ كورد دا دروست دبیت، دێ كوردان بەرەڤ عاقارەكێ نەدیارڤە بەت، خوە ئەگەر بابەت رێژەیی ژی بیت. ژبەركو ئەڤ خەیالدانا ھەنێ وەك ئاڤرابوونەكا بچیك یا دھێتە دیتنێ، لێ لەھیێن مەزن ژ ئاڤرابوونێن بچیك پەیدا دبن و دگەل لەھییان ژی، تەرو ھشك پێكڤە دھێنە سوتن و مێشكێ تاكێ كورد بەرەڤ ئاراستە و ئەجندایێن نەدیار ڤە دھێتە برن. ئەگەر ل قوناغەكێ خەیالدانێ كورد بەرەڤ ئێكدەنگی و ھزرێن نەتەوایەتی ڤە بر بن، سەرھلدان ژێ دروست بیت، ئەڤرو ئەو خەیالدانە یا ب سەرێ كوردان دا دشێكت، خەیالدان یا بوویە ئەگەرێ دوو بەشكرنا كوردان ل سەر ھزرێن دینی، ئاینی و تا عەشیرەتگەریێ ژی.

لڤێرە پرسیارا خوە فەرز دكەت، ئایا ئەڤ خەیالدانا ھەنێ تشتەكێ سروشتییە و ژ رەفتار و كەتواری سەرێ خوە ھلددەت یان ژی پرسەكا دەستكردە و ئەجندایێن دەرەكی ددویفرا ھەنە و سەركێشییا ڤێ خەیالدانێ دكەت؟ د خواندنەكا ویدا بۆ پەرتووكا (خەیالا سیاسی یا ئیسلامی بەری دەولەتێ و پشتی وێ یا د. ھەبە رەئوف عزەت) ڤەكولەرێ مەغربی (غەسان شكوری)، دبێژیت: "دەولەتا جیھانگیری مەترسییە و بەرھنگارییا خەیالدانا ئیسلامی دكەت"[iv] و ھەمان تشت پشتی سەرھلدانێ چ ژ ڤالاتیی و گوھنەدانا سیاسەتا ھەرێما كوردستانێ بیت، بۆ بابەتێن ئاینی و دیموكراسیەتێ یان ژی ئەجندایێن دەرەكی دپشت را ھەبن، جورە خەیالدانەك یان دناڤ تاكێ كورددا بلاڤ دبیت، ئەز بخوە ب مەترسی دزانم، من بەحسا بیركرنا نەتەوایەتییە دوور ژ بیركرنەكا ئاینی، ژبەركو ئەڤ خەیالدانە ھەر تشتێ گرێدایی مێژوو و زمان و كەلتورێ كوردی یێ رەد دكەت و مێشكێ تاكێ كورد بتنێ ل ئێك خال سەنتەر دكەت، ئەو ژی دئێخیتە دناڤبەرا دوو ھەلبژاردەیاندا، یان ئایندار یان دژە دین و ھیچ ھەلبژاردەیەكا دی بۆ دروست ناكەت، كو بیركرنەكا عاقلانە بۆ بوویەران بكەت، وی ژی دید و بوچوونێن خوە ھەبن، سەرەرای پێشكەفتنا نوكە، راگەھاندنا نوكە، لێ ل غیاب و بگرنگی نە وەرگرتنا ڤێ پێلا خەیالدانێ، كو گەلەك جاران ب زیقی ژی دەردكەڤیت، دگەل بەردەوامییا قەیرانێن سیاسی و ئابوری، گەنج ئێكەم تەخا جڤاكینە بڤێ خەیالێ داخبار دبن و ئەڤێ ژی خواندنەكا تێر و تەسەل دڤێت و ب ئاخفتنا ماموستایا زانكویێ (د. فاطمة سعید بركات) دێ بدووماھی ئینم، دەما دبێژیت: "ھوشمەندییا سیاسی ھاریكارییا ئارامییا كومەلگەھی دكەت و بەردەوامییا ژیانا خەلكی و تێكنەدانا كاروبارێن وی، كو دنیا بینین بۆ تاكان خوش و روھن دبیت"[v]. لڤێرە ژی یا من دڤێت بگەھمێ یان بۆ بچم، ئایا مە ھوشمەندییا سیاسی ل سەر پرسێن نەتەوایەتی ھەیە، كو ئەم خەیالدانەكا ئیجابی پێ دروست بكەین، ناڤ مالیا كوردی پێ رێكبێخین و ھەرێما خوە پێ ئاڤا بكەین و پێش بێخین، كو ئەڤە ژ سەرھلدانێ وەرە، ژ غیابا نەبوونا ڤێ خەیالدانا ئیجابی، خەیالدانا پڤدایی ب خەیالدانا ئیسلاما سیاسی، خەیالدانا پڤدای ب خەیالدانا حزبێ و ئایا تو دگەل منی یان نەدگەل منی و ئەگەر دگەل لایەنێ من یێ سیاسی، تو كەسەكێ مەقبوولی و بەروڤاژییا وێ تو ھاولاتیێ دەرەجە دووی، ئەگەر تو خودان پێگەیێ عەشیرەتێ بی، تو خودان مرۆڤ بی دەرفەت تەھەیە تو بھێیە پێش و گرنگ نینە تە چ پلا زانستی و چ شیان و بسپوری ھەبن!!

ئەڤ خەیالدانە د ھوشێ مرۆڤیدا پەیدا بوویە و بەردەوام دھێتە ئافراندن، پاشی وەكی بلقێن ئاڤێ بەرەبەرە ب سەردكەڤن و بەرچاڤ دبن، یانكو ژ بنەرەت ئەو بەرھەمەكێ خەیالینە و پشتی دناڤ خەیالێدا دگەھن، ل سەر واقعێ ھەی، دەست ب برێڤەچوونێ دكەن ب دوو پیان و لەشەكێ تەمام و ھەناسەدانەكا گەرم، د ژیانێدا جھێ خوەدگرن. ژ بنەما ژی ئەم ھەمی ژ دایكبوویێن ڤێ خەیالێینە و ژڤێ خەیالێ، خەیالا ئیسلاما سیاسی و یا پڤدایی ب بابەتێن: مێژووی.. چاوان دروست بوویە و كێ داتراشییە، لەھەنگێن وێ كینە و خرابكار و شكەستیێن وێ كینە، كاروانێ وێ بەرەڤ كیڤەیە و دێ كیڤە چیت و وێ چ دڤێت؟!! خەیالدانا دەڤەرداریێ و عەشیرەتگەریێ، خەیالدانا حزبێ و ھاولاتیبوونێ.

 

 

ژێدەر:

ـ دراسة "الخيال السياسي" للباحث والروائي عمار علي حسن، جريدة الايلاف 3/11/2017.

ـ دور جماعات الضغط في عملية صنع القرار السياسي في الولایات المتحدة الامريكية م.م ھاژە كوسرەت،  مجلة قەاڵى زانست العلمية 2017.

ـ الخيال السياسي للإسلاميين، غسان الكشوري، مجلە مؤمنون بلا حدود 1/2011.

ـ فعالیة الإرشاد العقلاني الانفعالي السلوكي لتحسین الوعي السیاسي وأثره في الانتماء الوطني لدى الشباب الجامعي، د. فاطمة سعید بركات، المجلة المصریة لعلم النفس الإكلینیكى والإرشادى، كانون الثاني ٢٠١٨.

ـ پەرتووكا الجماعات المتخيلة.. تأملات في أصل القومية وانتشارها) یا بیرمەند (بندكت ئەندروسن) ل سالا 1983ێ دەركەفت، پەرتووك ژلایێ ثائر ديب   بۆ سەر زمانێ عەرەبی ھاتیە وەرگێران. كو ئەڤ پەرتووكە بۆ زێدەتری 80 زمانان ھاتیە وەرگێران و ب ژێدەرەكێ ئەكادیمی یێ ھەرە بەرچاڤ ل زانكویێێن جیھانی ھاتە دەینان.

پوختە:

كورد بە حوكمی ئەو جوگرافیایەی كە تیادا ئەژیت، جوگرافیایەكی سەخت، ژین و ژیار و گورانكارییە وەرزیەكان، ھەموو ھوكارن بۆ ئەوەی تاكی كورد زوو زوو بكەوێتە بن باندوری خەیالدان (التخیل). ئەگەر ئەم خەیالدانە لە پێش راپەریینی سالی 1991 توانی بێت، راپەرین بەرھەم بێنێت، ئەمرو ھەمان خەیالدان كار لە سەر ئەوەدەكات كورد بەرەو قوناغی تاریكی ڤە بروات، بە تایبەتی گەنجەكان لە غیابی ئیھمالكردن و گوێنەدان بە داواكاریەكانییەوە لە دامەزراندن و ئایندەیەكی نادیار، ئەجندای حزبی ئیسلامی ئەو بەرەو خەیالدانێكێ نا دیارڤە ئەبەن، تا ئەو راددەیە، پرسی نەتەوایەتی و مێژووی و كەلتوری خوی رەد بكات.

 

---

[i]ـ دراسة "الخيال السياسي" للباحث والروائي عمار علي حسن، جريدة الايلاف 3/11/2017.

[ii] ھەمان ژێدەر.

[iii] م.م ھاژە كوسرەت،  دور جماعات الضغط في عملية صنع القرار السياسي في الولایات المتحدة األمريكية، مجلة قەاڵى زانست العلمية 2017.

[iv] الخيال السياسي للإسلاميين، غسان الكشوري، مجلە مؤمنون بلا حدود 1/2011.

 

[v][v] فعالیة الإرشاد العقلاني الانفعالي السلوكي لتحسین الوعي السیاسي وأثره في الانتماء الوطني لدى الشباب الجامعي، د. فاطمة سعید بركات، المجلة المصریة لعلم النفس الإكلینیكى والإرشادى، كانون الثاني ٢٠١٨.