سەیدا.. زاراڤەكێ بەھدینی یە و ل بامەرنێ فورمێ (ماموستا)یی وەرگرتییە

 سەیدا زاراڤەكێ بەھدینی یە.. ل بامەرنێ فۆرمێ (ماموستا)یی وەرگرتییە

ئەڤ ڤەكولینە ل گوڤارا مەتین ژمارە (255)دا بلاڤبوویە. دڤێ ڤەكولینێدا ئەز لدویڤ پەیڤا (سەیدا)چوویمە، سەیدا ب مەبەستا ماموستا، كو ڤان سالێن دووماھییێ، ماموستای ب دروستاھی جھێ (سەیدا)یی گرتییە و نۆكە (سەیدا) بۆ گەلەك تشتان دھێتە گوتن، بۆ زانایێن ئاینی، دەما مرۆڤی بڤێت رێزێ ل كەسەكێ دی بگریت و پشتی ھاتوچوو دناڤبەرا باژێرێن ھەرێمێدا دروستبووی، دبێژنە ھەر كەسەكێ ب (بەھدینی) باخڤیت (سەیدا). لێ ئایا ئەم كیشكێ بكاربینین دروستترە (سەیدا) یان (ماموستا)، دڤێ ڤەكولینێدا دێ ئەنجامێن ئەز گەھشتیێمێ خوینن و بینن.

تێبینی:

ڤەكولین/ بۆ ھەر كەسێ خواندنا بابەتی گرنگ بیت دشێت ڤەكولینێ ئونلاین بخوینیت یان لینكێ كوڤارێ بخوینیت یان ژی دشێت ب رەنگەكی و دوویان كوڤارا مەتین ژمارە 255 بدەستخوەبێخیت.

https://www.calameo.com/read/0073133232877fd9bce8a

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

سەیدا.. زاراڤەكێ بەھدینی یە و ل بامەرنێ فورمێ (ماموستا)یی وەرگرتییە

عبدالرحمن بامەرنی

پێشگوتن:

مە دگوتە ماموستایێن قوتابخانێ سەیدا! لێ ل بیرامنە دەما ئەم دچووینە دەرسێن قورئانێ و نە بتنێ ئەز، بەلكو پرانییا زارۆكێن وی سەردەمی و ئەڤا دەرسێن قورئانێ ژی ددانە مە، ناڤێ وێ (سەیدایا مریەم) بوو و ب تەمەنی ژی، ژنەكا پیر بوو و چ جارەكێ من گولێ نەبوویە، ئێك كەسی ژی ناڤێ وێ ب (ست) ئینابیت یان ماموستا، بەلكو سەیدا بوو.

بەری سەیدایا مریەم و بەری قوتابخانا فەرمی ژی ل دەڤەرێن مە بھێتە ڤەكرن، سەیدایا فاتما، كو ھندەك ب (سەید فاتما) ناڤێ وێ دئینن ھەبوو و وێ ل بامەرنێ دەرسێن قورئانێ ددانە زارۆكان و ئێدی قوتابخانە ڤەبوو، ماموستا ھاتنە دامەزراندن، خەلكی ئەڤ ماموستایێن ھەنێ ب سەیدا ناسدكرن. ئەڤ زاراڤە بەرفرەھتر لێھات، گوتنە مەلا ژی سەیدا و دگەل دەمی دگوتنە كەسێن خواندەڤا ژی سەیدا، ئێدی وەك رێزگرتنەك ئەڤ زاراڤە بەرییا ناڤی دئینان و ئەگەر كەسەكێ نەنیاس با، دگوتنێ سەیدا و دگەل ڤەبوونا رێكێن ھاتنوچوونێ و تێكەلیێ، سەیدا بۆ موركەك بۆ بەھدینیان.

دێ ھەولدەین ڤەكولینێ ل سەر ڤی زاراڤی بكەین، ڤی زاراڤی ژ كیرێ سەرێ خوە ھلدایە و چاوان فورمێ ماموستایی پێھاتیەدان؟!! ئایا فورمێ خوە یێ بەرێ پاراستییە یان ژی بەرفرەھی و لادان بخوەڤە دیتییە؟!! ئەڤە و گەلەك پرسیارێن دی دێ بنە بابەتێ ڤێ ڤەكولینێ.

رێبازا ڤەكولینی:

بۆ ڤێ ڤەكولینێ، مفا ژ میتودا وەسفی شروڤەكاری ھاتیە وەرگرتن.

ئارمانجا ڤەكولینێ:

مەبەست ژ ئەنجامدانا ڤێ ڤەكولینێ، دا راستییا پەیڤا (سەیدا) بزانین و ژێدەرێ ڤێ پەیڤێ كا ژ كیڤە ھاتیە و ئایا ب رەسەن پەیڤەكا كوردی یە یان نە و ئایا د شیاندایە بھێتە تەوزیفكرن ل جھێ (ماموستایی) یان نە؟

گرنگیا ڤەكولینێ:

سەیدا.. زاراڤەكێ بەھدینی یە و فورمێ ماموستایی وەرگرتییە و شووینا ئەم پەیڤا ماموستا ل جھێ وێ دانین، كو پەیڤەكا لێكدایە و ژ ھەردوو پەیڤێن سەربەخو یێن (مام و ھوستا) پێكھاتیە و نوكە بۆ ھەردوو رەگەزان دھێتە بكارئینان و دیسان پەیڤا (ھوستا) زێدەتر بۆ خودان پیشەییان دچیت ژ فێركرنێ، بوویە پەیڤا (سەیدا) گونجایترە ئەگەر ل كەرتێ پەروەردێ و تایبەت ژی شوینا (ماموستای) و ل سەرانسەری كوردستانێ جھێ خوە بگریت و بۆ ئەڤێ پەیڤێ شیانێن ھەین بۆ ھەردوو رەگەزان ژ ئێك جودا بھێتە بكارئینان (سەیدایا یان سەیدایێ)، كو بۆ (ماموستا)ی ھەمان تشت ناھێت و ژێكجوداكرنا رەگەزان ب ساناھی ژ دەڤی دەرناكەڤیت.

سنورێن ڤەكولینێ:

ئەڤ ڤەكولینە ب دوو رەنگان ھاتیە سنورداركرن، دەستپێكا پەیدابوونا ڤی دەستەواژەی و فورمێ پێھاتیە ناسكرن و دوو د نوكەیا مە یا ئەڤرودا، كو ئەڤ فورمە یێ ژئێك دھێتە راكێشان و یا ژ فورمێ خوە دەرباز دبیت و ب دەڤەرا بادینان ڤە دھێتە سنورداركرن.

كلیلێن ڤەكولینێ:

سەیدا، ماموستا، مەلا، بادینان، بامەرنێ، سەید، دەرسێن قورئانێ.

زمان و ئاماژێن زمانی:

ل دەستپێكێ مرۆڤ ھەبوون و خەما وی بتنێ زكێ وی و خوە پاراستنا وی بوو، ژ گیانەورێن كیڤی، ژ گوھورینێن كەش و ھەوای. دگەل بورینا دەمی و بەرفرەھبوونا پێدڤیێن وی و پەیوەندیێن وی دگەل دەوروبەرێن وی، پێدڤیاتیێن وی ژی دگەل زێدەبوون و دا بشێت پەیوەندیێن خوە بھێز بێخیت و پەیوەندی و تێكەلیێن خوە ژ بۆ ھەر تشتەكی، ژبۆ ھەر لێڤینەكێ بەرفرەھتر لێبكەت، پێدڤی دەستەواژەیان بوو و ئێدی پەیڤ پەیدا بوون و زمان پەیدا بوون و د لێگەریانێن مندا و تایبەتی ژی ل سەر مالپەرێن ئەنترنێتێ، ئەڤ پێناسەیییا گشتگیر بۆ زمانێ ب بەرچاڤێن من كەفت، ئەڤا دبێژیت: "زمان ب ئێك ژ گرنگترین رێكارێن لێك تێگەھشتنێ و پەیوەندیكرنێ دناڤبەرا تاكی و كومەلگەھی دا دھێتە ناسكرنێ ". تا نوكە ژی ئەڤ زمانە د پێشكەفتنێ و گوھورینێ دایە. داھێنانێن نوی دھێن و پەیڤێن نوی دگەل خوە دئینن، ھندەك پەیڤ و دەستەواژەیە ژ دایك دبن، ھندەك دگەل گوھورین و پێشكەفتنان ل جھێ خوە دمینن و ھندەكێن دی جھێ وانا دگرن. ھندەك پەیڤ و دەستەواژەیە ژی دگەل دەمی فورمەكێ دی بخوەڤە دگرن، دڤێ ڤەكولینێ دا، دێ ھەولدەین ل سەر ئێك ژوان پەیڤ و دەستەواژەیان راوەستین، ل دەستپێكێ چ رامان ھەبوو و نوكە چ رامان ھەیە؟!!

(سەیدا) د فەرھەنگێن كوردی دا:

ژوان فەرھەنگێن ب بەرچاڤێن من كەفتین و من ھلكولان ل سەر رامانا تێگەھێ (سەیدا) كرین، (فەرھەنگا كانی) بوو و رامانا پەیڤا سەیدا ھوسا ھاتیە دیاركرن: واتای «سەیدا» لە فەرهەنگا کانیدا: مامۆستا، فێرکار، هیڤان .

د گوتنە كێ (سەیدا)؟:

ھەمی ژێدەر بۆ وێ چەندێ دچن، كو (سەیدا)ی ئێك رامان یا ھەی، ئەو ژی ماموستا، فێركار و د بنەرەتدا سەیدا بتنێ بۆ ماموستایێن زارۆكان ھاتیە گوتن، ھەر كەسێ وانە ب زارۆكان گوتبانە، دگوتنێ سەیدا و بەرە بەرە ڤێ پەیڤێ گوھورین و بەرفرەھی بخوەڤە دیت و ئەڤ كەسێن كارێ وان نیشاندان و رێنیشاندان، كو زێدەتر تەخا مەلا بوون، گوتنە مەلان ژی سەیدا، ژبەركو رۆلێ مەلای ھەم رولەكێ فێركاریێ بوو لدوور بابەتێن ئاینی و رێنیشاندان و دیسان بەشەك ژ مەلان فەقی ھەبوون، فەقیان لدەف د خواندن و چەندین زانست د خواندن و پرانیا جاران دگوتن (دوازدە علم)، ئەڤ فەقیێن لدەف ڤان مەلایان ژی دخواند، ئەو ژی وەك قوتابییان بوون و لێ جوداھییا ماموستا و مەلایان، ماموستایان وانە دگوتنە زارۆكان و ئەڤێن دبوونە فەقی نیڤ زەلام، ھەرزەكار و گەنج بوون و بدیتنا من پشتی ماموستایان، سەیدا دەربازی دەف مەلایان بوویە و ھەر د فورمێ دەرسگوتنێ دا مایە و پاشی وەك پەیڤەكا رێزگرتن، سەیدا دەربازی فورمێ خوە یێ تایبەت و رامانا خوە یا تایبەت بوویە و ئێدی ھەر كەسەكێ رەوشەنبیر ب رامانا دنیابینیتر، د گوتنێ سەیدا و نوكە وەك رێزگرتن شوینا مرۆڤ ناڤی بترسی بینیت، مرۆڤ "سەیدا"ی ب پێشییا ناڤێ كەسێ مەبەست پێھەی د ئینیت و پاشی ئەڤ پەیڤە مەبەست ژێ "سەیدا" بۆ موركەك بۆ ھەر كەسێ ب شێوەزارێ بەھدینی باخڤیت، بۆ نمونە گەلەك جاران ل باژێرێن دی وەك ھەولێرێ و سلێمانیێ دەما ئێك مە ببینیت، دێ بژیت سەیدا، ھەر وەكو بێژیت تو بەھدینی و لڤێرە یان كو ڤێ پەیڤێ گەلەك فورمێن دی بخوەڤە گرتن.

سەیدا (ماموستا - مەلا):

لدویڤ ئەوا ل سەری مە ئاماژە بۆ دایی، سەیدا یانكو ماموستا و فێركار، لێ پەیڤا (ماموستا) درەنگ جھێ خوە یێ گرتی و ھەر ژ دەستپێكێ پەیڤا سەیدا ل شوینێ بوویە و ئەگەر راستگوتر بێژم، پەیڤا ھوستا د كومەلگەھێ كوردیدا تشتەكێ ب شەرم بوویە و بتنێ چەند پیشەیەكێن كێم نەبن، ئەگەر خەلكی ژ خوە نەدگرت ھەمی پیشەییا بكەن، خەلك بێژیتێ ھوستا و ژبەر ھندێ ژی و خوە د چیرۆكێن فلكلوری دا، بتنێ (جوھی) پیشەدار بووینە و كێم جاران كوردان پیشەیێ خوە یێ تایبەت ھەبوویە و رەنگە د چوارچوڤەیێ نالبەندیێ، نێچیرڤانیێ دا و ھندەك پیشەیێن دی یێن كێم دەرنەكەڤیت. (عبدالرحمن نەقشەبەندی ) ھوسا بەحسا پیشەیێ كوردان دكەت: "فەلە: مەسیحی، ب ئارمانجا گوتنا جوتیار، بەرێ ئاڤەدانیا گوندان و ڤەرێژا چاندنێ كوردێن مەسیحی ب ستویێ خوەڤە گرتبوو. لنك عەشیرێن كوردێن مولسمان شەرمبوو چاندنێ بكەن. ب تایبەتی چاندنا زەرزەواتی، وەكو باجانسوركا و خیار و كەرەفسێ و ھتد، ژبەركو چاندن دبو ئەگەرا خوەجھیێ و نەشیانا كوچەرایێ و ئەفەندایەتیێ و ھەوان. لەو پتر ڤان عەشیرا پیشەییا ب خودانكرنا پەزان، كەوالان كربوو كاروبار، و فەلان چاندن و ئاڤەدانیا گوندان ب ئەنجامددا. جوھیان خوە دابوو ئالێ ڤەرێژێن پیشەسازی، وەكو گێرانا ئاشێن ھێرانا گەنمی و چێكرنا تەحینێ، دیسان دارسازی دكر، وەكو چێكرنا دەرو و پەنجەران و دگەل فەلان، ھوستایا ئاڤاھییان و رەنگكرن و راچاندنا دەزی و بەندكان بۆ چێكرنا جلوبەرگان (شەلوشەبكان بەرگیزا)، و شەھرەزاییا نوژداریێ و چێكرنا دەرمانێن سروشتی" .

بوویە ناڤئینانا پەیڤا ھوستا ل ناڤ مە بەھدینییان نە پەیڤەكا نوی بوویە و ھەر ژ پێكھاتا پەیڤێ دیارە (ماموستا یان كو مام ھوستا و ئەڤە ژی لێكداییا دوو پەیڤانە، مام و ھوستا) و وەك ئەم دزانین ل دەڤەرا مە كەسێ نەدگوت (مام)، بەرامبەری رەخێ سوران، كو دەھان كەس ھەبووینە و بناڤێ (مام جەلال، مام حسێن، مام ئەحمەد، مام خدر وووووو) ھەبووینە. (سەعید دێرەشی) لدوور پەیڤا ھوستا دبێژیت: "ھۆستا (متمرس): ئەڤ پەیڤە بۆ ھەر تشتەكێ مرۆڤ تێدا شەھرەزا و زیرەك تێت گوتن، وەكی: ھوساتیێ ئاڤاھیا، ھوستایێ زانینێ، ھوستایێ ئاسنگەریێ، ھوستایێ نەجاریێوووو وھتد. دبێژنە قەرەچا ژی "ھوستا" چمكی ئەو د ھوستانە د چێكرنا لاند، موخل، بێژینگ، چێكرنا بڤر و داس و ئامیرەتێت جووتیاریێ و گەلەك تشتت دی، پەیڤا "ماموستا" یا كۆ نھو بۆ سەیدا تێت نە راستە، ژبەركو رامانا ڤێ پەیڤێ ڤەگرتر و بەربەلاڤترە ژ پەیڤا سەیدا ".

سەبارەت مەلای ژی ھەمان تشت، خەلكی ب مەلا گازیدكرنێ و مەلای وەك ناڤ ھەیبەتا خوە یا ئاینی و مرۆڤی ھەردووكان ھەبوویە، مەلا پێدڤی وێ چەندێ نەبوویە خەلك سەیدای ب پێش ناڤێ ویڤە بكەت دا كو رێز لێ بھێتە گرتنێ و دەھان نمونە مە ھەنە، كو خەلكی رێز ل مەلایی دگرتن، ژبەركو مەلا بوویە و تا ھەڤژینا مەلایی ژی رێزا خوە ھەبوویە و نمونا ژنا مەلای دەما دچیتە كانیێ و خەلك رێزێ ددەنێ و ئەو تەنەكێ خوە بەری وان دادگریت و د چیرۆكا (مەلایێ گولێ )دا ئەڤە ب روونی ھاتیە بەحسكرن و دەھان چیرۆكێن دی یێن فلكلوری مە یێن ھەین، چ جارەكێ ناڤێ سەیدایی دگەل یێ مەلایی نەھاتیە و ئەگەر ل سەدەییا ڤێ دووماھیێ نەبیت.

دناڤ قەولێن ئێزدیاندا:

ژ لێگەریان و دیڤچوونێن مە بۆ تێگەھێ پەیڤا (سەیدا)، مە چاڤ ب قەولەكێ ئێزدیان كەفت ، كو سەیدی ھاتیە بكارئینان و ژ خواندنا ڤێ قەولی، ئەو (سەیدی) ھەمان رامانا (سەیدا) نادەت، بەلكو دڤی قەولیدا و ژ بەیتا ئێكێ دیار، شێخ ھاتیە بكارئینان و لدووڤدا سەیدی ھاتیە ب مەبەستا خوە نزم دیتن یان رێزگرتن ل كەساتیەكێ و ئەڤ قەولە ژی ھوسا ھاتیە وەك میناك:

قەولێ شێخ ئاقۆب

شێخ گوت: ئاقوبۆ، دڤێت مێری مێر بە

شەبھەتی شێر بە

ل چێرا خوەیی پایە سێر بە

ئاقوب گۆ: یا سەیدی ھەكە مێر نەیێ مێردار بە

ل عەلمێ خۆ نەی سوارە

رۆژا ئاخرەتێ شێخێ وی ژ دەستدایی بێزارە

شێخ گۆ: ئاقوبۆ پەزا ب ستەوری مەدۆش

راستیا ب پولا مە فرۆش

مەبە محبێ ئیمان ل كۆش

ئاقوب گۆ: یا سەیدی زێرا مە ھاڤێژە زكاكا

ژێك ڤەدە خافیان و كاكا

ئینشەللا وەلەد تێ ل ئەسلێ ماكا

(سەیدا) د شعرێن كوردی دا:

كەڤنترین ژێدەرێ نڤیسینێ بدەست من كەفتی، ھوزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی بوو، د دوو بەیتاندا ناڤێ سەیدای ئینایە جارەكێ ب (معەلم و جارەكێ ژی ب سەیدا).

ئێك: د بەیتا (حەودێت بن گیزا)دا ھوسا ھاتیە:

ئەوێ دخازیت ئەمانێ

یێ دبێژیت مەكتەبلیمە

ئەمین ئەفەندی كانێ

نێ ئەز پسمامێ ویمە

بنێرنە فێس و نیشانێ

معەلمێ گوندیمە

دوو: بەیتا (كەرێ نەڤیێ سێلوانێ) و ھوسا تێدا دبێژیت:

ئەو سەیدایێ بچویكا

بدەنێ عیروریڤیكا

دا بكەڤنێ ب نەینویكا

ھێشتا نفرین نەكری

ھندی عویر و رۆیڤیكا

بدەنە سەیدایێ بچیكا

دا بكەڤیتێ ب نەینیكا

ھێشتا نفرین نەكری

ھەر چەندە دەمێ نڤیسینا ڤان ھەردوو بەیتان دیار نینە، لێ وەك دیار بەیتا (كەرێ نەڤیێ سێلوانێ) بەری بەیتا حەودێت بن گیزا ھاتیە نڤیساندنێ و بەلگە ژی بۆ ڤێ چەندێ تەمەنێ تەمەنێ شێخ غیاسەددین نەقشەبەندی یە كو دناڤبەرا سالێن (1890 ـ 1944) ێ دا ژیایە و قوتابخانا فەرمی ل بامەرنێ ل سالا 1922ێ ھاتیە ڤەكرنێ و ماموستا/ سەیدا ب (مەعلم) دھاتە ناسكرنێ.

تێگەھێ (سەیدا)ی:

بزانین ڤەكولەر و نڤیسەرێن كورد چاوان (سەیدا) دایە ناسكرن، ئەم پێدڤی دوو رێكان بووین، ئێك: ئەو نڤیسینێن بدەست مە كەفتین، دوو: دیدار و پەیوەندیێن مە دگەل كەسانێن نڤیسكار و زمانزانان.

رێكارێ ئێكێ:

1ـ پەرتووكا (فەقی و مەلا و مەدرەسە) یا نڤیسەر و ڤەكولەرێ كورد یێ بەرنیاس (تەحسین ئیبراھیم دوسكێ ) بوو و نڤیسەر ڤی تێگەھی ھوسا بەحس دكەت: "شێوەیێن خواندنێ ل مەدرەسێن كوردستانێ، دەڤەرا بادینان وەك نموونە. مەدرەسە د زاراڤ و (موستەلحێ) كوردان دا، بۆ وی جھی دئێتە گوتن، یێ فەقییان بۆ وەرگرتنا زانینێن شەرعی قەست دكرێ، و پتر جاران ئاڤاھییێ وێ یێ جودا و سەربخۆ بوو، و برەخ مزگەفتێ ڤە بوو، و پتر ژ مەلایەكێ موجاز ئەڤێ دناڤ كوردان دا بناڤێ سەیدا مەلایێ دوازدە علم دھاتە نیاسین، دەرس لێ دگوتن و ئیجازە دان". قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان ان الشعار

لڤێرە نڤیسەر (تەحسین دوسكی) پشت بەستن بھیچ ژێدەرەكی نەكریە، كو ڤێ چەندێ ب سەلمینیت كا (سەیدا) بۆ چ دەمەكی ڤەدگەریت.

2ـ لدوور ڤەكولینەكا مێژوویی یا (د. رەشاد كەمال ئاكرەی )، ناڤدارییا كەساتیەكی ب (سەیدا) دئینیت: "شێخ محەمەد مەجزوب كورێ مەلا ئیسماعیلێ ئاكرەییە، یێ ناڤدار ب (سەیدایێ مەجزوب)، ل سالا 1996ك و 1782ز ل باژێرێ ئاكرێ ژ دایكبوویە و 1838 چوویە بەر دلوڤانیا خودێ ".

ل جھەكێ دی ژی ھوسا ھاتیە: " مێژوونڤیس (مەحفوز عەباسی) د پەرتووكا (ئیمارە بەھدینان ئەلعەباسیە)دا دبێژیت: "زانایێ مەزن مەلا یەحیایێ مزیری دگەل قوتابیێ وی مەلا قاسمێ مائی ھاتنە گرتن و چاڤێن قوتابیێ وی ھەردوو ئینانە دەرێ و زانا مەلا یەحیا بر بۆ ئامێدیێ و ژلایێ پاشایێ وی سەردەمی، بەلێ خوشبەختانە وی دەمی سوفیێ موبارەك سەیدایێ مەجزوب شێخ موحەمەد ئاكرەی ل وێرێ بوو كو حاكم ئیسماعیل پاشای گەلەك رێز لێدگرت، شێخی بەرەڤانی ژ مەلا یەحیای كر، لەوما ژبەر خاترا وی حاكم ئیسماعیل ل مەلا یەحیای خوش بوو و خەلات كر".

دیسان ھەمان نڤیسەر د پەرتووكا (شعراء من الامارة الحميدية الكردية ) دا سەبارەت شاعرەكێ دبێژیت: "سعید بن سەعدوللا: ناڤێ وی سعید بن سەعدوللا بن عیسا بن موحەمەد و كونیا وی (ئەبو ئەلخەیر) و لەقەبا وی (سەیدا)، ئەڤە ژی زاراڤەكێ كوردیە و رامانا وێ (ماموستا – فێركار) دھێت ". و سەبارەت سالا مرنا ڤی شاعری ھاتیە كو ل سالا 1229ز چوویە بەردلوڤانیا خودێ.

ئەگەر ل ئەڤا سەری ڤەگەرین و ل سەر راوەستین، ھەر چەندە ب نامە ژی من بۆ دكتوری فرێكر ئەڤا ئەز دێ نوكە نڤیسم و دكتور رەشادی چ زێدەھی یان رەدكرن بۆ نەبوو و پشتی من ھەردوو ژێدەرێن وی تێكڤەداین، پەرتووكا (الكواكب الدرية في الحدائق الوردية في اجلاء السادة النقشبندية ) و دیسان پەرتووكا (امارە بھدینان ژی یا مەحفوز عەباسی)، من ھیچ ئاماژەیەك نەدیت كو سەیدا وەك لەقەبا (سەعید بن سەعدوللا)، و دوان ژێدەرێن وی بەحسكرین و پشت بەستن ل سەر كری، ل چ جھەكی من نەدیت ناڤێ سەیدای ل جھێ ماموستای ھاتبیت و ھەر مەلا یێ ھاتی.

3ـ كۆڤارا دیرووك بابەتەك لبن ناڤێ (تێگەھـ و رامان) بلاڤكریە و ئەڤ ناڤە ل سەر بوو (راڤپەیڤا گۆڤارێ) و ئەڤ ژێدەرە ژی ژلایێ نڤیسەر (سەعید دێرەشی )ڤە ئەز پێھاتمە ئاگەھدارن و ژ دان و ستاندنا مە، خودانێ ڤێ نڤیسینێ ھەر ئەو بخوە بوویە و ئەو سەرنڤیسەرێ كوڤارا ناڤبری ژییە، لدوور شرۆڤەییا (سەیدا) ئەوی ئەڤ دیتنە ھەبوویە.

سەیدا: (استاد) تێگەھـ و رامان: ئەڤ پەیڤە ژ دو پرتان پێكھاتیە: "سەی" ئانكو: "گوتن، دەرس" ئو "دا+ داھ+ دەھ"، ئانكو: دان، د كۆكا خۆدا ئەڤ پەیڤە ب ڤی رەنگی ھاتیە گوتن: "سەی+ دەھ" ئان "سەی+داھـ". پشتی ھینگێ بۆ سڤككرنێ بوویە "سەی+دا، سەیدا" رامانا وێ تەڤایی ژی "ئەو كەسێ گوتنێ ددەت یان گوتنێ دبێژیت، ئەو كەسێ دەرسێ ددەت یان دبێژیت". ئەڤ پاشگرا "دا، دەھـ، داھـ" ب گەلەك پەیڤانڤە ھەیە، وەكی: ناندەھـ، ھویردەھـ، گرەھـ.... ھتد. د كوردیێدا پەیڤا "سە، سەی" د ھندەك جھێت دی ژی دا تێتە خەبتاندن. وەك: "سەكو" یان "سە+ سا"، ئەو ژی ھۆسا تێتە بكارئینان" ئێك دێ تشتەكی بێژیت، ھەڤالێ وی یێ تێناگەھیت، یێ دوێ دێ بێژیت: "سەكۆ، ھۆ گوت". سەكۆ: بدرستاھی رامان پێ: وی گۆت:......." پشتی "سەكۆ" ئاخفتن بۆ گوھدارێ دویێ تێتە ڤەگوھازتن. د ئەزمانێ ئەنگلیزیدا ئەڤ پەیڤە وەك كوردی مایە Sey ھەر ب رامانا "گوتن" تێت Seying ئانكۆ" یێ دبێژیت. د ئەلمانی ژی دا، ھەر چەندە گوھۆرینەكا كێم كەتییێ، لێ دەوسا وێ ھەر مایە، Sage ل نك وان ژی بۆ گوتن، ئاخفتن: تێت.

ب دیتنا من ئەڤا نڤیسەر سەعید دێرەشی بۆ راڤەكرنا (سەیدا) چووی، بتنێ راڤەكرنێن كەسینە و ئیجتیھادن نە زێدەتر، رەنگە ئەنجامێن ڤێ ڤەكولینێ دیتنا نڤیسەری بگوھورین و ئەو (سەكۆ) یا ئەوی چەند نمونە ژبۆ ئیناین، جاران مە دگوت: "سەكو تە بەحسا من بیت؟!"، یانكو نەكە تە بەحسا مە بیت و لڤێرە جھێ "نەكە" دگریت و راستە ژی "سەكۆ" بۆ كەسێ دویێ ژی دھێتە گوتن و ھەر وەكو مە دگوت: "سەكۆ"ی ھو گوت، لێ ئەڤ سەكۆ یا ھەنێ زێدەتر مە نەدڤییا ناڤێ وی بھێتە دوبارەكرنێ، چ ب زانین با یان نەزانین.

4ـ دیوانا مەلا محەمەدێ سەیدا . مەلا محەمەدێ سەیدا شاعرەكێ كوردە و خەلكێ رۆژھەلاتێ كوردستانێ یە، دناڤبەرا سالێن 1892 تا 1975)ێدا ژیایە، د پێشەكییا پەرتووكێ دا نڤیسەر دەربارەی شاعرێ دبێژیت: "ناڤێ وی (مەلا محەمەدێ سەیدا) یان (مەلا محەمەدێ ھەركی)، كو ل دەڤەرا مەرگەوەر ھلكەتی ل ژێریا رۆژئاڤایێ باژێرێ ئورمیێ ناڤەكە ناس و مەشھورە و ھەلبەستێت وی سەر زارۆ و زمانێت خەلكێ دەڤەرێ یە". نڤیسەر ناچیتە سەر نازناڤێ "سەیدا" كا ژ چ ھاتیە، لێ دەما ژیانا وی ڤەدگێریت، ھوسا نڤیسایە: "بابێ وی یانی (مەلا، سەیدا)، ژ سەیدا و مەلایێت سەیدێت تەھا گەیلانی بوو كو ل (نەھریێ) ژیانا خوە د بوھوراند و مرۆڤەك عالم و زانابوو". لێ ژ ئەنجامێ لێگەریانا من دناڤ روپەلێن پەرتووكێ دا، ئەز بۆ ھندێ چووم كو ئەڤ "سەیدا" یا ھەنێ بتنێ ژ "سەید" ھاتیە، ژبەركو دەھان ناڤان "سەید" پێڤە، چ ژن چ زەلام دگەل ناڤێ وی دھێن، ھەر چەندە مەلا ژی بوویە بەس ئاماژێن دەرسدانێ بوو نەبوینە و خوە ئەگەر ئەڤ سەیدایا ھەنێ ھندەك بۆ ھندێ بچن، كو سەیدا یان فێركار ژی بیت، رەنگە تەمەنێ وی كو ل سالا 1975ێ چوویە بەر دلوڤانیا خودێ، گرێدان ب "سەیدا" ئەڤا ل بامەرنێ جھێ فێركاری گرتی ڤە ھەبیت و ژ خوە یا دروست ھەر "سەید"ە و نەزێدەتر و ئەڤە ژبلی كو یا دیارە دەما دبێژیت "ژ سەیدێت تەھا گەیلانی بوو" و ھەر وەكو مرۆڤ بێژیت ئەڤ كەسێ ھەنێ ژفلان تەخێ یان بنەمالێ یە.

5ـ د پەرتووكا (قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان )، ناڤێ كەسەكی ب سەعید بن سەعدواللە بن عیسا بن محەمەد یێ بەرنیاس ب (سەیدا) ھاتیە، لێ چ زانیاری ل سەر نازناڤێ سەیدا نەداینە، كا ئایا ئەڤ (سەیدا) یا ھەنێ ژ (سەید) یا عەرەبی ھاتبیت یان ژی سەیدا وەك ماموستا و ئەو تشتێ ل سەر ھاتیە نڤیسین، بڤێ رەنگی بوویە: (قورئان ختم كریە، ھندەك لایەن ژ (نەحو)یێ خواندیە، كەسەكێ ترانەكەر و بێدەنگ بوویە، مرۆڤێ باشیێ و زانینێ بوویە و گەلەك جاران دچوو دەف كورێن ئەمیرێن (ئربیل) و ئەو پەروەردەدكرن و وان مفا ژێ وەردگرت).

رێكارێ دویێ:

1ـ د پەیوەندیەكێ دا دگەل نڤیسەر و زمانزان (ئیسماعیل تاھا شاھین) لدوور ژێدەرێ پەیڤا (سەیدا)، ھوسا گوت: "(سەیدا) د بنیاتا خوەدە ژ (سید) یا عەرەبی و پاشگرێ (ا) یێ کوردی پێکهاتییە، ئەوێ ب پڕانی دکەفتە دوو سیفەتان وەکی (عەلما، زانا، بەزا). پێشتر بتنێ بۆ مەلایان دهاتە گۆتن و بارا پتر د گازیکرنێدە گاڤا فەقییان گازی دکرێ دگۆتنێ (سەیدا) و پاشتر جهێ (معلم/مدرس) گرت، چونکو ژ ئێکا وەزیفە و ئەرکیڤە کارێ هەردویان (مەلایی) و (معلم/مدرس)، هەر نیشادان و فێرکرنە. ".

2ـ د پەیوەندیەكێدا دگەل سەیدا ئەنوەر ، وەك كەڤنترین قوتابی ل قوتابخانا بامەرنێ خواندی، ئەوی بەحسا خواندنێ ل وی سەردەمی كر، ژبلی خواندنا تەكیایێ و قوتابخانا فەرمی كو ل سالا 1922ێ قوتابخانە ل بامەرنێ ھاتیە ڤەكرنێ، ئەوی بەحسا خواندنا دەرسێن قورئانێ ژی كر، ل بامەرنێ و د سەردەمێن جودادا، چەند كەس رابووینە ب دەرس گوتنێ، تایبەت ژی بۆ زارۆكان و ژ ھەردوو رەگەزان، ئەڤ ناڤێ وی بیرئانین ژی، ئەڤێن ل خوارێ بوون: (سەید فاتما، ئامینا سەدیقی و ڤێ ژنێ دەرس ددانە رەگەزێ مێ بتنێ، محەمەد عەلی و ئاسیا و سەیدا مریەم). سەبارەت پپرسیارا مە ل دوور رامانا پەیڤا (سەیدا)، سەیدایێ ئەنوەر گوتی: "سەیدا بۆ وان كەسان ھاتیە گوتن، ئەڤێن كارێ فێركاریێ و دەرس گوتنێ دكر".

خواندنگەھـ ل بامەرنێ:

لدویڤ گوتارا (خواندن و خواندنگەھـ ل بامەرنێ ) بیت، سێ جورێن خواندنگەھان ل بامەرنێ ھەبوون و بڤێ رەنگی:

1ـ خواندنگەھا ئاینی تەكیایێ :

دا بشێین بەحسا ڤێ خواندنگەھێ بكەین، دڤێت بەحسا دامەزرێنەرێ وێ بكەین، ئەو ژی (شێخ محەمەد شێخ تاھرێ نەقشەبەندی)، دامەزرێنەرێ رێبازا نەقشەبەندی یە ل بامەرنێ. مستەفا نوری د پەرتووكا (ئەڤەیە بامەرنێ)دا دبێژیت: "ل سالا (1846ز) شێخ محەمەد نەقشەبەندی تەكیا بامەرنێ ئاڤاكر و ل پەی پرۆگرامێن خواندنا وی سەردەمی، فێركرن و نیشاندانێ دەستپێكر" .

ھەر سەبارەت خواندنگەھا ئایینی ل بامەرنێ، نڤیسەر مستەفا نوری د پەرتووكا (ئەڤەیە بامەرنێ)دا دبێژیت: "ل سالا (1263ك/1846ز)، شێخ محەمەد نەقشەبەندی ب ھاریكاریا خەلكێ بامەرنێ تەكیا نەقشەبەندی ئاڤاكر و ل (2) تەوەرا دەست ب كارێ فێركرنێ كر.

ا ـ تەوەرێ خواندنێن ئایینی، ل پەی پەیرەو و پرۆگرامێن خواندنێن ئیسلامی یێن وی دەمی.

ب ـ تەوەرێ نیشاندانا رێبازا نەقشەبەندی

دڤێ قوناغێ دا، ناڤ و دەنگێن تەكیایێ ب چاكی بەلاڤ بوون و قوتابیێن خواندنێن ئیسلامی لێ خرڤەبوون و ب دەھان خاندنێن خوە ب دووماھی ئینان و باوەرناما (زانا) ژ سەیدایێ ناڤدار، مەلا ئەحمەدێ مەلا ئوسمانی وەرگرتن .

2ـ خواندنەھا دەرسێن قورئانێ .

خواندنگەھێن دەرسێن قورئانێ ل گەلەك دەڤەران ھەبووینە، جوداھیا وان ژی دگەل خواندنگەھێن ئاینی، فێركارێن وێ زێدەتر زارۆك بووینە، ژ تەمەنێن جودا و كچان ژی قەست دكرنێ و باوەرنامە نەدھاتنە دان، بەراورد دگەل خواندنگەھێن ئاینی، كو بتنێ رەگەزێ نێر بوون و و قوناغێن ھەرزەكاریێ و پێھەل و پرانیا جاران دەرچوویێن باوەرنامە پێ دھاتنەدان و دشیان مەلاتیێ بكەن.

ل بامەرنێ د گەلەك قوناغاندا ئەڤ خواندنگەھە ھەبووینە و ئەڤێن دەرسددان بۆ نمونە (محەمەد عەلی) ل سالێن سیھان و ئامینا كو ئەو ژی رەنگە ل سالێن سیھان بیت و وێ بتنێ دەرس ددانە كچان و سەیدا فاتما و بابێ مەلا عارفی و سەیدا مریەم ). لێ تشتێ سەیر، ئەڤ كەسێن بەری (سەید فاتما) كو ھندەك بڤی رەنگی ناڤێ وێ دئینن و ھندەك ژی ب (سەیدا فاتما) ناڤدكەن، كەسێ سەیدا ل پێش ناڤێ وی نەبوو و تا گەھشتیە سەید فاتما و ب دروستاھی ژ سەیدا سالح یوسفی دەستپێكری.

خواندنەھا فەرمی:

د پەرتووكا بامەرنێ.. دناڤا سەد سالێن زانست و زانینێ دا، دگوتارەكێدا لدوور خواندنگەھێن بامەرنێ، نڤیسەر د نڤیسینا خوە یا بناڤێ (خواندن و خواندنگەھـ ل بامەرنێ) ، كو ئەڤ پەرتووكە تایبەتە ب خواندنا فەرمی ل بامەرنێ و كومەكا نڤیسەران گوتار تێدا ھەنە، نڤیسەر دبێژیت: "ئەڤ خواندنگەھە ژی دگەل دامەزراندنا حكومەتا عیراقێ ل بامەرنێ ھاتە ڤەكرن، كو حكومەتا عیراقێ ل سالا 1921ێ ھاتیە دامەزراندن و ل سالا 1922ێ قوتابخانە ل بامەرنێ ھاتە ڤەكرنێ و قوتابخانا فەرمی سیمایەكێ دی دا بامەرنی، گەلەكان خواندنا خوە لێ ب دووماھی ئینایە و بووینە خودان باوەرنامێن بلند، دیسان قوتابخانا فەرمی ل بامەرنێ نە بتنێ بۆ زارۆكێن بامەرنێ بوو، بەلكو ب دەھان زارۆكێن دی ژ گوندێن دی دھاتن و ل بامەرنێ دەست ب خواندنێ دكرن".

ئێكەم ناڤ ئینان (سەید فاتما) بوو.

ئەڤ ژنا ب خودانا ئێك ژ خواندنگەھێن بامەرنێ دھێتە ناسكرنێ، بەلكو ناڤدارترین خواندنەگەھا دەرسێن قورئانێ، ناڤێ وێ یێ دروست (فاطمة سيد طه محمد حسين أبراهيم الخليل محمود شيخ زاده شيخ محمد شريف البامرني )یە، ل سالا 1890ێ ل بامەرنێ ھاتیە سەردنیایێ و ژ مالێن سەیدایە و بابێ وێ مەلا و گوتار خوین بوو ل بامەرنێ. ھێشتا د تەمەنێ زارۆكینیێ دا، زانستێن ئاینی و قورئان و ژبەركرنا قورئانێ و شرۆڤەكرنا وێ، ل سەر دەستێ بابێ خوە خواندینە. ھەڤژینی دگەل (عەبدوللا مەلا نەجمەددین مەلا تھا یوسفی) پێكئینایە و ھەڤژینێ وێ ژی، بانگدێر و گوتار خوینەكێ دەەستیردای و ب ناڤ و دەنگێ ئاینێ ئیسلامێ بوو و ئەڤە ژی ھاندەرەكێ دی بوو، كو زانینێن وێ د ئاینی و بابەتێن ئاینیدا زێدەتر لێبھێن.

سەیدا فاتما ل بامەرنێ و دەوروبەران ھاتیە ناسكرنێ، كو وێ دەرسێن قورئانێ ددانە زارۆكان، دگەل وێ ژیدا، ھەردوو كچێن وێ و كورێ وێ ژی د ھاریكار بوون، كچا وێ عائیشا و ئەسما و كورێ وێ سالح.

پشتی خودێ (سەیدا سالح یوسفی)دایە وێ، ب چەند ھەیڤان ھەڤژینێ وێ نەساخ بوو و چوو بەر دلوڤانیا خودێ و سەیدا فاتما ب قەدەرا خوە رازی بوو و ئێدی دەرێ مالا خوە ل بەر زارۆكێن گوندی ھێلا ڤەكری، ب ھاریكاریا زارۆكێن خوە، خانیێ خوە كرە قوتابخانەیەك و تێدا بێ بەرامبەر دەرسێن قورئانێ دگوتنە زارۆكان و رۆژانە دەھان زارۆكان قەست دكرێ و نە بتنێ ژ بامەرنێ، بەلكو گوندێن دەوروبەر ژی ژبەر ڤێ چەندێ ژی سەیدا فاتمایێ رێزەكا تایبەت ل دەف خەلكێ بامەرنێ ھەبوو، تا نوكە ژی ناڤێ وێ دھێتە گوتن و تا سالا 1963 وەغەرا دووماھیێ دكەت و دچیتە بەر دلوڤانیا خودێ.

ئێكەم نازناڤێ سەیدایی:

ھەر جھێ ناڤێ سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێ كورد (سالح یوسفی) ب بەرچاڤ بكەڤیت یان بھێتە سەر زمان، دێ سەیدا ل بەراھییا ڤی ناڤی بینی و ژبەركو سەیدا سالح یوسفی ل بامەرنێ ھاتیە سەر دنیایێ و بنەمالا وان ل سالێن 1850 ل بامەرنێ ئاكنجی بووینە، دێ پالپشتیێ ل سەر پەرتووكا (ئەڤەیە بامەرنێ) یا نڤیسەرێ وەغەركری (مستەفا نوری بامەرنی كەین و ڤێ پەرتووكێ ھوسا بەحسا سەیدا سالح یوسفی دكەت: "سەیدا سالح یوسفی 1918 – 1981 ، خەباتكەر سالح عەبدولا نەجمەدین مەلا تاھا یوسفی ل سالا 1918ێ ز ل بامەرنێ ھاتیە سەر دنیایێ، و ژ مالەكا دیندار و خودێ ترس پەروەردە بویە. ھەر ژ تەمەنێ زارۆكی ل بەر دەستێ دایكا خوە (سەید فاتما) دەست ب خواندنا قورئانێ كریە". تشتێ بالكێش و جھێ سەرنجێ كە بابەتێ ڤەكولینا مە بھێز دئێخیت، ئەڤ نازناڤەیە ئەڤێ دگەل ناڤێ (سالح یوسفی) دھێت، ئەو ژی (سەیدا) و نزیكترین بوچوون ژی، دێ بۆ دەیكا وی (سەید فاتمایێ) زڤریت، كو د ئەنجامێن ڤەكولینا خوەدا دێ ل سەر راوەستین.

ئەنجام:

ژبەركو چ ژێدەرێن بەردەست ب بەرچاڤێن من نەكەفتینە، كو دەستەواژەیێ (سەیدا)، ل جھەكێ دی ژبلی بامەرنێ ھاتبیتە گوتن، ژبلی ڤێرە و وێرا ھەنێ كو دبێژن دگوتنە مەلا ژی سەیدا و دیسان ل باكورێ كوردستانێ (سەیدا) ھەمان فورمێ ماموستای ھەبیت، بویە ژ ئەنجامێ ڤێ ڤەكولینێ دیار دبیت، ئەڤ زاراڤە ل بامەرنێ سەرھلدایە و ژبەر ڤان ئەگەران.

1ـ ئەڤ نڤیسەرێن سەیدا بۆ بەری سالێن نوتان ڤەگەراندی و دناڤ پەرتووكێن خوەدا ئاماژە ب "سەیدا" داین، ل سەر ھیچ بنەمایەكێ زانستی ئەو ڤەگەراندنە نەكرینە و گەلەك ھەبووینە ژ مالێن (سەید) بووینە و وەك پاشناڤ بۆ ھاتیە ڤەگەراندن.

2ـ سەید فاتما، ژ مالێن سەیدان بوویە و دەھان زارۆكێن گوندی قەست دكرنێ و ژبەركو د زمانێ كوردی دا پیتا (ا) ب پەیڤێ ڤە ئاماژەیە بۆ (مێ) وەك: (سەید... سەیدا) و ل گوندێ بامەرنێ بخوە ژی، مالباتەك ھەیە (سەیدن) و دیسان گوندێ بانكا كو نزیكە ژ بامەرنێ و ئەو ژی سەیدن. بوویە یا بەرئاقلە كو (سەید فاتما ب سەیدایا فاتما) بھێتە ناسكرن.

3ـ ژبەركو (سالح یوسفی) كورێ سەیدایا فاتمایە و ھێشتا تەمەنێ وی چەند ھەیڤ بابێ وی وەغەر كریە و دگەل ھەردوو خویشكێن خوە و دایكا خوە بتنێ ل مالێ بووینە، مالا وان ژی وەك مە ئاماژە بۆ دای، ببو خواندنگەھەكا دەرسێن قورئانێ ل بامەرنێ و زارۆكان رۆژانە قەست دكرێ، بویە ھەردوو خویشكێن وی (عائیشایێ و ئەسمایێ) ژی ھاری دەیكا خوە سەیدا فاتمایێ دەرسێن داینە زارۆكێن گوندی و ژبەركو تا خواندنا خوە یا سەرەتایی ژی (سالح یوسفی) ل بامەرنێ بوویە، پێنەڤێت وی ژی ھاری دەیكا خوە و ھەردوو خیشكێن خوە دەرسێن قورئانێ یێن داینە زارۆكێن گوندی.

4ـ ژبەركو د دناڤ كومەلێ كوردەواریدا ناڤ ب ھشكێ و رەپ و ریت ناھێتە گازیكرن، بەلكو پێشناڤەك یێ ھەی وەك رێزگرتن، وەك حەجی..... یان سەید.... یان شێخ.... خالێ.... یان مامێ.... یان ھەڤال و... ھتد، بوویە ھەردوو كچێن سەیدا فاتما ژی ب سەیدا ھاتینە گازیكرن و سالح ژی كو برایێ وانە ب سەیدا ھاتیە گازیكرن.

5ـ ژبەركو ھەر ئێك ژ سەیدا فاتما و سەیدا عائیشا و سەیدا ئەسما و سەیدا سالح ب سەیدایی دھاتنە ناسكرن، ئێدی (سەیدا)ی فورمێ فێركاریێ وەرگرت.

6ـ ژبەركو (مەلا) پەیڤەكا گشتگیرە، ھەر كەسێ پێشنڤژیێ بكەت، بانگی بدەت، گوتارێ بخوینیت دبێژنێ مەلا، بوویە ئەڤ مەلایێن فەقی ھەین، دەرسێن قورئانێ دگوتن، رێنیشاندەر ژی ب سەیدا ھاتنە ناسكرن.

دەرئەنجام:

1ـ راستە زاراڤێ (سەیدا ژ سەید) ھاتیە، لێ ڤێ پەیڤێ فورمێ خوە یێ گوھارتی و نوكە ب جھێ (ماموستا ـ فێركار) دھێتە ناسكرن و چ گرێدان ب (سەید) ڤە نەمایە، ئەڤە ژی د زانستێ زمانی دا تشتەكێ ئاساییە.

2ـ فەرە ل ھەمی ناڤەندێن خواندنێ، پەیڤا سەیدا شوینا "ماموستا: بھێتە جھگۆركرن و نە بتنێ ل دەڤەرا بادینان، بەلكو ل سەرانسەری كوردستانێ سەیدا جھێ ماموستای بگریت.

ژێدەر:

1ـ ما معني اللغة، ويكيبيديا.

2ـ محەممەد ساڵح پێندرۆی، فەرھەنگا كانی، 2009.

3ـ عەلی شێخ غیاسەددین نەقشەبەندی، چیرۆكێن كرمانجی، چاپا دوویێ، وەشانێن دەزگەھێ خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ پشكا رەوشەنبیری، 2022.

4ـ سادق بھائەددین ئامێدی، ھوزانڤانێت كورد، 1980 بەغداد.

5ـ عبدالرحمن بامەرنی، ھوزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی، 2002 چاپخانا خانی دھوك.

6ـ تەحسین ئیبراھیم دوسكی، فەقی و مەلا و مەدرەسە، ژ وەشانێن ئێكەتیا زانایێن ئیسلامێ/ لقا دھوك 2/ 2012 دھوك.

7ـ الكواكب الدرية في الحدائق الوردية في اجلاء السادة النقشبةندية، تاليف الشيخ عبدالمجيد بن محمد بن محمد الخاني الشافعي النقشبندي المتوفي سنة 1318هـ دار البيروتي.

8ـ د. رشاد كمال مصطفي، شعراء من الامارة الحميدية الكردية، الطبعة الاولي 2021 لا30.

9ـ كۆڤارا دیرووك، كوڤارەكا مێژوویی، دانسالییە، ژمارە 1 یا ھاڤینا سالا 2013.

10ـ كمال الدين أبو البركات المبارك بن الشعار الموصلي، قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان، المشهور بـ «عقود الجمان في شعراء هذا الزمان، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت – لبنان، الطبعة: الأولى - 2005 م.

11ـ بەرھەڤكار: سەید جەلال نیزامی، دیوانا مەلا محەمەدێ سەیدا، ھەولێر 2009.

12ـ عبدالرحمن بامەرنی، بامەرنێ دناڤا سەد سالێن زانس و زانینێ دا، خواندن و خواندنگەھـ ل بامەرنێ، 2023 چاپخانا ھاوار.

13ـ مستەفا نوری بامەرنی، ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا 2004 چاپخانا زانا دھوك.

14ـ عبدالرحمن بامەرنی، شاعرێن بامەرنێ – ژ نالبەندێ مەزن تا نالبەندێ بچیك، سەنتەرێ ڤەكولینێن كوردی و پاراستنا بەلگەنامان، 2011.

پوختە:

سەیدا زاراڤەكێ سەربەخویە و ب رامانا (وانەبێژ، فێركار) دھێت و ئەگەر ل دەستپێكا خوە ژ (سەید)ا عەرەبی ھاتبیتە وەرگرتن، لێ ژ ئەنجامێ خواندنگەھێن جودا یێن بامەرنێ، ھەر ژ دەستپێكا ڤەبوونا خواندنگەھێن میری، فورمەكێ جودا و یێ تایبەت وەرگرتیە و نە بتنێ ل بامەرنێ، بەلكو ل سەرانسەری كوردستانێ ب (ماموستا و فێركار) دھێتە ناسكرنێ و پاشی بۆ مەلای، كو ئەو ژی ب فێركار دھێتە ناسكرنێ و ھەر كەسەكێ شیانێن فێركاریێ ھەبن، دبێژنێ "سەیدا".

ـــــــــــــــــــــــــــــ

ـ ما معني اللغة، ويكيبيديا.

ـ محەممەد ساڵح پێندرۆی، فەرھەنگا كانی، 2009.

ـ عبدالرحمن نەقشەبەندی، نڤیسەر و ڤەكولەرە، ب دوبارە چاپكرنا پەرتووكا (چیرۆكێن كرمانجا) یا نڤیسەرێ وێ عەلی نەقشەبەندی رابوویە.

ـ عەلی شێخ غیاسەددین نەقشەبەندی، چیرۆكێن كرمانجی، چاپا دوویێ، وەشانێن دەزگەھێ خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ پشكا رەوشەنبیری، 2022، لاپەرە 121-122.

ـ سەعید درەشی ئێك ژ نڤیسەرێن كورد یێن پری بەرھەمە، د بابەتێن ئەدەبێ كلاسیك و دیرووكی و ڤەكولینێ دا.

كۆڤارا دیرۆك، كوڤارەكا مێژوویی، دانسالییە، ژمارە 1 یا ھاڤینا سالا 2013. لاپەرە 247.

ـ چیرۆكەكا فلكلوری یا كوردی یە، دەما زەلامەك لبن گڤاشتنێن ھەڤژینا خوە ژ گوندێ خوە قەستا گوندەكێ دی دكەن، ب مەبەستا كو ئەڤ زەلامە ب رولێ مەلای رابیت و ھەر تشتێ ئەڤ زەلامە دكەت، ھەر پێشبینییا ددەت دروست دەردكەڤیت و باوەرییا خەلكی زێدەتر بۆ موكم دبیت.

ـ قەولێ شێخ ئاقۆب، ئێك ژ قەولێن ئاینێ ئێزدیانە و ب خوشحالیڤە نڤیسەر (كوڤان خانكی)، ئەم لێ ئاگەھداركرینە.

حوسنی بامەرنێ ئێك ژ شاعرێن كلاسیكێن مللی یە و ل بامەرنێ دناڤبەرا سالێن 1868 – 1936ێ دا ژیایە.

ـ ھوزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی، عبدالرحمن بامەرنی، حەودێت بن گیزا، 2002 چاپخانا خانی دھوك..

ـ ھوزانڤانێت كورد، سادق بھائەددین ئامێدی، لاپەر 474، 1980 بەغداد.

ـ ھوزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی، عبدالرحمن بامەرنی، كەرێ نەڤیێ سێلوانێ لا 39، 2002 چاپخانا خانی دھوك.

ـ شاعرێن بامەرنێ ژ نالبەندێ مەزن بۆ نالبەندێ بچیك، عبدالرحمن بامەرنی، سەنتەرێ ڤەكولینێن كوردی و پاراستنا بەلگەنامەیان، 2011.

ـ فەقی و مەلا و مەدرەسە، تەحسین ئیبراھیم دوسكی، ژ وەشانێن ئێكەتیا زانایێن ئیسلامێ/ لقا دھوك 2/ لاپەر 11، 2012 دھوك.

ـ نڤیسەر و شاعر و بەھرەمەند و شرۆڤەكار و زانایێ كورد (تەحسین ئیبراھیم دوسكی)، ل سالا 1970ێ ل دھوكێ ھاتیە سەر دنیایێ، زانكویا شەریعەتی ل سالا 1991ێ ل بەغدا ب دووماھی ئینایە، زێدەتر ژ سەدان پەرتووكێن چاپكری ب زمانێ كوردی و عەرەبی ھەنە و ب دەھان دیوانێن كلاسیكێن كورد كرینە پەرتووك و چاپكرینە.

ـ نڤیسینا د. رەشاد كەمال ئاكرەی، زانا و شێخ مەجزوب ئاكرەی.

د. رشاد كمال مصطفي، شعراء من الامارة الحميدية الكردية، الطبعة الاولي 2021 لا30.

ـ الكواكب الدرية في الحدائق الوردية في اجلاء السادة النقشبةندية، تاليف الشيخ عبدالمجيد بن محمد بن محمد الخاني الشافعي النقشبندي المتوفي سنة 1318هـ دار البيروتي.

ـ كۆڤارا دیرۆك، كوڤارەكا مێژوویی، دانسالییە، ژمارە 1 یا ھاڤینا سالا 2013. لاپەرە 247 – 247.

ـ سەعید درەشی ئێك ژ نڤیسەرێن كورد یێن پری بەرھەمە، د بابەتێن ئەدەبێ كلاسیك و دیرووكی و ڤەكولینێ دا.

ـ سەید جەلال نیزامی، دیوانا مەلا محەمەدێ سەیدا، لاپەرە 5، ھەولێر 2009.

ـ پەرتووكەكا ئەدەبی یا گرنگە، نڤیسەرێ وێ شاعرێن جیھانا ئیسلامی ئەڤێن د چەرخێ ھەڤدێ كوچیدا ژیاین، ناڤێ شاعری دگەل كورتیەكا ژیانا وی و چەند شعرێن وی، گرنگیا پەرتووكێ ژی دوێ چەندێ دایە، كو بەلگەیەكێ گرنگێ مێژیوویێ وی چەرخیە و كا چ تێدا ھاتیە روودان.

ـ كمال الدين أبو البركات المبارك بن الشعار الموصلي، قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان، المشهور بـ «عقود الجمان في شعراء هذا الزمان، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت – لبنان، الطبعة: الأولى - 2005 م، عدد الأجزاء: 9 ، جزء 2، صفحة 41.

ـ ئیسماعیل تاھا شاھین نڤیسەر و زمانزانێ كوردە و ل دھوكێ دژیت، خەمێ ژ ھلكولان و لێگەریان ل ژێدەرێ رەسەنێ پەیڤان دخوت.

ـ ئەنوەر ئیبراهیم عەبدولغەفار بامەرنی، ل سالا 1930ێ ھاتیە سەردنیایێ و ل سالا 1937ێ ل قوتابخانا بامەرنێ بوویە قوتابی و ل سالا 1956ێ دوبارە ڤەگەریایە بامەرنێ و بوویە ماموستا و و ژبەركو زیرەكی و پێدڤییا وی دەمی ب ھەبوونا دوو دەواما ل قوتابخانا بامەرنێ، دبیتە ھاریكارێ رێڤەبەرێ قوتابخانێ، كو ئەو ئێكەم جار بوو، پوستێ ھاریكارێ رێڤەبەری دھێتە دانان و پاشی دبیتە رێڤەبەرێ قوتابخانا بامەرنێ.

ـ بامەرنێ دناڤا سەد سالێن زانس و زانینێ دا، خواندن و خواندنگەھـ ل بامەرنێ، عبدالرحمن بامەرنی، لاپەرە 49، 2023 چاپخانا ھاوار.

ـ ھەر چەندە خواندنێن وێ زێدەتر یێن روحانی بوون، تەریقەتا نەقشەبەندی و شێخی مریدێن خوە ھەبوون، لێ خواندنگەھەك بوو، چەندین مەلا، رەوشەنبیر ژێ دەركەفتینە، ئەو ژی ژبەر وان زانستێن تێدا دھاتنە خواندنێ و دڤێ خواندنگەھێدا، خوێندكارێن وێ نە بتنێ ژ بامەرنێ بوون، بەلكو ژ دەرڤەێن دی ژی دھاتنێ و ل تەكیایێ بنەجھـ دبوون و كارتێكرنا ڤێ تەكیایێ ژ گەلەك روویانڤە ل سەر خەلكی، ل سەر بیروباوەرێن خەلكی ھەبوو و بەلكو ل سەر دەڤەرێ و تا گەلەك دەڤەرێن باكورێ كوردستانێ ژی ھەبوو.

ـ ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا مستەفا نوری بامەرنی، لاپەرە 69، 2004 چاپخانا زانا دھوك.

ـ ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا مستەفا نوری بامەرنی، لاپەرە 92 و 93، 2004 چاپخانا زانا دھوك.

ـ دڤێ خواندنگەھێدا زارۆكان قەستا دەرسێن قورئانێ دكرن، پرانیا جاران ژنەكێ یان زەلامەكی و مەرج نەبوو مەلا با، زارۆك ل سەر دەستێ وێ/وی ھی دبوونە پیتان، لێكدانا پیتان و ب تایبەتی ژی نیشانێن سەر پیتان و پاشی ئەبجەدیێ، كو دڤێ خواندنێدا فێركار برێكێن زانستی دزانیت دێ چاوان قورئانێ خوینیت و نە بتنێ قورئانێ، بەلكو زمانێ عەرەبی و نڤیسینا عەرەبی ل بەر وی ئاسان دبوو. و دڤی سەردەمی ژیدا، پرانییا زارۆكێن بامەرنێ دچوونە بەر خواندنێ.

ـ (ژیێ من دناڤبەرا (11 بۆ 12) سالیێدا بوو و سال 1981 بوو، ئەز ل پولا پێنجێ سەرەتایی بووم و خواندنا من كوردی بوو، یانكو تا پێنجێ سەرەتایی شنی وانەكا زمانێ عەرەبیێ ھاتە ناڤ پەیرەوێ خواندنێ دا. نە بتنێ ئەز، بەلكو پرانییا زارۆكێن بامەرنێ، ژ ھەردوو رەگەزان و تەمەنێ جودا، مە قەستا دەف (سەیدا مریەم) دكر و ل وێرێ ئەم فێری دەرسێن قورئانێ دكرین. خانیێ سەیدایا مریەم، خانیەكێ كەڤنێ ئاخێ بوو، ب تەنشت گورستانا بامەرنێ ڤەبوو، كو مە ب مەزار ب ناڤدكر، ژبەركو قوبا شێخ بەھائەددین نەقشەبەندی دناڤدا بوو و دیوارێن ژوورا وێ، ژ كالوخكێن رەنگا و رەنگ یا ھنی بوو. ھەر كالوخكەك یێ بچیكەكی(زارۆكەكی) بوو و د وان كالوخكان دا، دەفتەركێن ئەلیف بێتكان، جزیا عەمایێ، جزیا تەبارەكێ و تا قورئانێ دناڤدا ھەبوو، لدویڤ ئاستێ فێركاری و بۆ نمونە دەما ئەز ئێكەم جار چوویم، من كالوخكەك بۆ خوە بر، دەفتەركەكا ئەلیف بێتكان ل وێرێ دانە من، رەنگە كەسەكێ بەری من ئەو خاندبیت، ژبەركو دەما ئەز ژی ژێ خلاس بوویم، ئەو دەفتەرك دانە زارۆكەكێ دی. رۆژا ئێكێ ئەز چوویمە دەرسێ، ئێكەم دەرسا من (بیسمی) بوو، من رەھوان كر، گوتە من ھەرە مال. رۆژا پاشتر و ھوسان بۆ ماوێ سالەكێ بەردەوام ئەز دچووم، ھەیڤەكێ تا من دەفتەركا ئەلیف بێتكا ب دووماھی ئینایی، دڤێ دەفتەركێدا كو گرنگە بەحس بكەم، پیتێن عەرەبی ھەمی، دڤیابا مە دروست گوتبان، پاشی نیشان و ھەر وەك نمونە (ئەلیف سەر ئە جر ئی بەر ئوو یان ئەلیف دوو سەر ئەن دو جرئین دوو بەر ئوون) و دەما ئەم گەھشتینە (ئەبجەد ھەوەز...)، ھوسا مە دخواند: (ئەلیف سەر ئە، جزمە بێ، جیم سەر جە، جزمە دالێ، ئەبجەد، ھێ سەر ھە، واو سەر وە، جزمە زەینێ، ھەوەز)، و ھوسان مە تەحیات ژی ب ئەبجەدیێ خاند و گەلەكا بەشەك یان نیڤەك یان ھندەك ژ جزیكێ ژی ب ئەبجەدیێ دخاند و بڤێ رێكێ من قورئان ختم و جاری كر.

ـ بامەرنێ دناڤا سەد سالێن زانس و زانینێ دا، خواندن و خواندنگەھـ ل بامەرنێ، عبدالرحمن بامەرنی، لاپەرە 135، 2023 چاپخانا ھاوار.

ـ ئەڤ پێزانینە ژ لایێ (زوزان سالح یوسفی) كو دبیتە نەڤیا سەیدا فاتمایێ دگەل چەندین پێزانینێن دی گەھشتینە مە.

ـ ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا مستەفا نوری بامەرنی، 2004چاپخانا زانا دھوك.

ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا مستەفا نوری بامەرنی، سەیدا سالح یوسفی، لاپەر 135.

كل التفاعلات:

٧٠أنت، وBamerni Ebdulrehman، وSakar Kamil و٦٧ شخصًا آخر