بەشەك ژ دیمەنێن ئەنفالان هەر وەكو د (رۆمانا شوپێن) روندكان دا هاتینە وێنەكرن

عبدالرحمن بامەرنی

مەرەم ژ وێنەی:

ئەگەر وێنەكرنێ‌ ئێك رامان هەبیت، ئەو ژی بەروڤاژیكرنا وێنەیان بێی دەستكاری و زێدەهی ل سەر بهێنەكرن و وەك خوە بهێنە نیشاندان. درومانێ‌ و دئەدەبیاتان بگشتی دا، ئەڤ پێناسە بەروڤاژی دهێتە لێكدان، ئەو ژی پەلكێشكرنا وێنانە ژ هزران، ڤەگێرانێ‌، دیتنێ‌ و خەیالێ‌ و ڤەگوهستانا وانە بو دورهێلێ‌ هەست پێكرنێ‌، هەر وەكو مروڤ بچاڤ دبینیت. جوداهیا دناڤبەرا هەردوویان ژی دا، ئەڤ وێنەیێن هە، بچاڤكێ‌ كامیرێ‌ ناهێنە كێشان، بەلكو ب زمانێ‌ دارشتنێ‌ دكەڤنە بەرچاڤان و دهێنە خواندن. وێنەیێن دناڤا رومانێ‌ و ئەدەبیاتان دا، هەمی وان وێنەییان بخوە ڤە دگریت، یێن كەسێن دی ب وی رەنگی هزر تێدا نەكرین و ئەگەر هزر تێدا كربیت ژی، ژبەركو ئەو وێنێن هەنێ‌ دبێ‌ گیان و نەلڤ بوینە، مێشكێ‌ وان نەشیایە چ شروڤەكرنان بو پەیدا بكەت و ئەڤ وێنێن هەنێ‌ ژی، تژی دەوروبەرێن هەر ئێك ژ مەنە، چ دخەیالا مروڤی دا بن یان ژی دناڤ سروشتی دا یان ژی بەرپەرێن مێژوێ‌ دسەر دا هاتبنە قولپاندن و تا پێشبینی و ئایندە ژی بیت و برییا پەیڤان و زمانێ‌ دارشتنێ‌، بهێنە ڤەژاندن ڤە و بەرچاڤكرن.

 درومانێ‌ ژی دا زێدەتر ژ ژانرێن دی یێن ئەدەبی، دڤێت روماننڤیس كامیرەڤانەكێ‌ چالاك بیت و وێنەیێن وی بەردەوام بكەڤنە بەرچاڤێن خواندەڤای، تا خواندەڤایێ‌ هەنێ‌، بشێت دومێ‌ دگەل خواندنا رومانا وی بكێشیت و تا دوماهی لاپەر، تامێ‌ و چێژەكا خوش ژ وێ‌ خواندنێ‌ و چیروكێ‌ وەربگریت و گەلەك جاران ئەڤ وێنێن هەنێ‌، خوە دكەسایەتییان ژی دا دبینن و روماننڤیسێ‌ زیرەك ژی ئەوە، یێ‌ بشێت وێنەیان ژ كەسایەتیێن خوە دروست بكەت و بتایبەتی كاراكتەرێن سەرەكی یێن رومانێ‌، تا خواندەڤا ملكەچی خواندنا هەمی لاپەرێن رومانێ‌ ببیت و نابیت دناڤ وان وێنەیان دا، تشتێن هەڤدژ و نە بەرجەستە هەبن، چ وەك دەم یان جهـ یان ئەو كەرەستە و تشتێن خەلك ل سەر راهاتین و بەروڤاژییا وێ‌، خواندەڤا هەست بلاوازییا بێن كورتیا روماننڤیسی دكەت و چەند وێنە یێ‌ بهێز ژی بیت و تژی داهێنان بیت، خواندەڤا دێ‌ وی هێلتە لنیڤا رێ‌.  

وێنە درومانێ‌ دا:

رەنگە گەلەك لایەنێن ڤەشارتی ژ دەردەسەری و كارەساتێن ب سەرێ‌ گەلێ‌ كورد هاتین، تا نوكە، بتنێ‌ وەك تراژیدیا بو مە هاتینە ڤەگوهاستن و ئەنفال ژی ئێك ژ وان تراژیدیا نە، كو تا نوكە ژی شوینوارێن وێ‌ ل سەر خەلكی هەنە و ب دەهان ژن و دەیك، چاڤەرێی كەس و كارێن خوە نە ژ بێ‌ سەروشوینیێ‌ ڤەگەرن و دیسان بویە ئەگەرێ‌، ژبەر ئێك چوونا، دەهان خێزانان و زاروك بێ‌ دەیباب مەزن بوینە و ژن بوینە بێوەژن و تا نوكە ژی، بدەهان گوندێن كاڤل كری نەهاتینە ئاڤاكرن و خەلك نەشیایە بەرێخوە بدەتێ‌ و ژیانێ‌ لێ‌ پەیدا بكەت، ژبەر كو ل وی سەردەمی، ژێدەرێن ژیانێ‌ لێ‌ نەهێلاینە و كانیێن وێ‌ لێ‌ هشك كرینە. نەبونا چ تشتێن دوكیومێنت كری، وەك پارچە ڤیدیویان یان ژی وێنەیێن فوتو یان ژی تومارێن دەنگی، دوی سەردەمی دا، رەنگە تا راددەیەكی ئەڤ تراژیدییا هەنێ‌ لاواز كربیت و خەلك نەشیابیت، وێنەیەكێ‌ دروستێ‌ ڤێ‌ كارەساتێ‌ بینیتە بەرچاڤێن خوە و ئەگەر ڤەگێرانەك یان بەحس كرنەك دەربارەی ئەنفالان ژی هاتبیتە كرن و گوتن، رەنگە ب وی شێوازەی نەبویە، كو كارلێكێ‌ دگەل هەستێن هەر كەسی بكەت. بهزرا من، دروستكرنا فلمێن دوكیومێنتاری ژی، دڤی دەمی دا گەلەك یا پێدڤی یە و دڤێت هەر چ زوی یە ژلایێ‌ جهێن پەیوەندیدار، كار ژبو بهێتە كرن، ژبەركو گەلەك ژ كاراكتەرێن وی سەردەمی ژیاین، نوكە دساخن و دشێن وێنە وەك هەی، دوبارە ساخ بكەنە ڤە. رومانا شوپێن روندكان ژی، تا راددەیەكێ‌ باش و ژ گەلەك كوژیان ڤە، بەشەك ژڤێ‌ تراژیدیا هەنێ‌ بو مە بەروڤاژی كریە. تراژیدیایەك، كو گەلەك تشت دگەل دا هاتینە وێنە كرن، ژیارا گوندان، رەوشت و تیتالێن كوردەواری، هەبونا پێشمەرگەی ل دەڤەرێن ئازادكری و دویری دەست، پەیوەندیا پێشمەرگەی ب خەلكێ‌ وان دەڤەران ڤە و دیسان، كارەساتا ئەنفالێ‌، رەشاندنا كیمیایێ‌ ژلایێ‌ فروكێن رژێمێ‌ ڤە، پەیوەندییا چەتەییان، وەك زەلامێن دوژمنی و دهەمان دەمدا، وەك هاریكارێن لێقەوماوان، دەربازبونا سنوری و رەفتارا دوژمنێ‌ كوردان، ل هەر جهەكی بیت و گەلەك تشتێن دی.

وێنەكرنا كەسایەتییا:

دا كو روماننڤیس بشێت هەمی هویردەكاریێن ڤێ‌ تراژیدیایێ‌ بدروستاهی وێنە بكەت، پێدڤی ب كەسەكی هەبویە، كو رولێ‌ سەرەكی بگێریت و روماننڤیس شیایە كەسەكی دەست نیشان بكەت و بو منێ‌ خواندەڤا گرنگییا وی كەسی دوێ‌ چەندێ‌ دا یە، ئەڤ تراژیدیایە ل سەر زمانێ‌ وی، وەك هەیی، باشی و خرابیێن وێ‌، وەك خوە بهێنە ڤەگوهاستن، بێی هیچ كێمكرن و بێی هیچ زێدەهیەك. ژبەركو، هەر وەكو من ئاماژە بو دای، وێنەكرنا دیمەنێن ژڤی رەنگی، كو كارەساتا ئەنفالان گرێدای نەتەوێ‌ كوردە و هەر وەكو من ئاماژە بو دای، ژ كەمتەرخەمی، چ دوكیومێنتارێن پێدڤی ژبو ئەنفالان نەهاتینە دروستكرن. ئەڤ رومانە دشێت ڤالاتیەكێ‌ تژی بكەت، بو هەر كەسێ‌ حەز بكەت، ژیانا گوندان ل سەر دەمێ‌ خەباتا چیایی یا چاوا بو، هەر كەسێ‌ بڤێت ئاستێ‌ زوردارییا دوژمنی بەرامبەر هاولاتیێ‌ سڤیل یا چاوا بویە. لڤێرە ژی بهزرا من، ئەگەر ئەو قارەمانە یێ‌ دەستكرد ژی بیت، لێ‌ رویدان پێكڤە هاتینە گرێدان و ئەو بەشێ‌ دەڤەرا چەكێ‌ كیمیاوی لێ‌ هاتیە رەشاندن، هەمان ئەو دەڤەرە یا د رومانێ‌ دا هاتیە بەحس كرن و روماننڤیسی ب شارەزایانە، رول دایە هەمی گوندیان، كا چ رێ‌ هەلبژێرن، رییا قورتالكرنا گیانی و رەڤین بەرەڤ سنوری. دڤێ‌ رێ‌ ژی دا، یان كو ل پشت هێلانا كەدا هەمی سالان و راكرنا گیانی بتنێ‌ یان ژی، خودانە دەستا دوژمنی! هەر چەندە، هندەكان بەهانە بو خو پەیدا دكرن، كو مە چ خرابییا دوژمنی نەكریە و مە چەك بەرامبەری وان نەهەلگرتە و هندەكان تەمەن بو خوە دكرە بەهانە و دیسان هندەكێن دی لێبورین دكرە نمونە. لێ‌ بەرچاڤكرنا ڤان هەمی وێنەیێن جودا، دەرئێخستنا وێنێ‌ دروستێ‌ ڤێ‌ تراژیدیایێ‌ یە، ژبەركو كەسایەتیێن جودا هاتینە بەحسكرن، دوان كەسایەتییان ژی دا، ئاستێ‌ وان یێ‌ بیركرنێ‌ و بریاردانێ‌ هاتیە نیشاندان و دا كو وێنە یێ‌ تەمام ژی بیت، كەسانێ‌ هەڤدژ هەبویە و كەسانێ‌ ترسینوك هەبویە و كەسانێ‌ بێ‌ دەستهەلات ژی هەبویە. دڤێت ژبیرنەكەین، دئەنفالان دا، دەرفەت بو هەمی كەسان دروست نەدبو، كو بەرەڤ رزگاركرنا گیانێ‌ خوە و سنوران بچن، گەلەك كەس كەتنە بەر شالاوێن ئەنفالان و تا نوكە ژی گەلەك ژێ‌ دبێ‌ سەروشوینن، ئەو ژی، چ ژبەر وان گومان و بەهانەیێن مە بەحس ژێ‌ كرین یان ژی دەڤەرێن وان دویری خالێن سنوری بن و دەرفەتا دەربازبونێ‌ بو پەیدا نەبیت یان ژی درێ‌ دا و ژ برسێ‌ و ترسێ‌ نە گەهەشتبن، رحێن خوە قورتال بكەن.

كارێكتەرێن سەرەكی:

ژبەركو رۆمان زێدەتر خوە دكارەساتەكا مێژوی و جینوسایدێ‌ دا دبینیت، دڤێت كەسایەتی و ڤەگێرێن درومانێ‌ ژی دا هاتینە بەحسكرن، هەمی كوژیێن تاری و روهن یێن ڤێ‌ كارەساتێ‌ هەلبگرن. دكتور (عەلی عەبدولرەحمان)، سەبارەت كەسایەتیێن رومانێ‌، دبێژێت : "كەسایەتییا رۆمانێ‌ دڤێت مامەلا بونەوەرەكێ‌ زیندی دگەل دا بهێتە كرن، سالوخەتێن وی یێن دەرڤە وەك: جلك و بلندی و تەمەن و سەروچاڤ و سالوخەتێن ناڤدایی ژی، وەك: حەز و حەژێكرن و ترس، بهێنە بەحسكرن". 

دڤێ‌ رومانێ‌ ژی دا كاراكتەرێ‌ سەرەكی، ب كەساتیەكێ‌ كاریزمە دهێتە ناسكرنێ‌، كو پێشمەرگەهەكێ‌ بەرنیاسە ل دەڤەرێ‌ و ئەو ب رولێ‌ رێكخستن و دەربازكرنا خەلكی رادبیت، دێ‌ چاوان شێت ڤی خەلكی رازی بكەت، كو هەست بترسێ‌ بكەن و دەربارەی ترسێ‌ ژی، سیگموند فەروید دبێژیت: "دەمێ‌ چاڤەرێكریا ترسێ‌ دپتریا دوخاندا سود بەخشە، ژبەركو وەل مروڤی دكەت مروڤ میكانیزما بەرگریكنێ‌ بگریتە دەست".

 ترس ژی برامانا رەڤێ‌ و رەڤ برامانا خەلك دەست بەردایی گوندێ‌ خوە بن، دەست بەردانا گوندی ژی ب رامانا رزگاركرنا گیانی بتنێ‌ و هێلانا خانی، رەزی و ئاقاری و بزن و كەوالان و رەنگە ئەڤە ژی یا ب ساناهی نەبیت، ژبەر كو ئەو رییا دێ‌ قەست كەنێ‌، كو برییا رزگاركرنا گیانی دهێتە زانین، نە وەغەرەكا ب ساناهی یە و وێ‌ ژی مەترسیێن خوە هەنە، ئایا دێ‌ شێن ب برسێ‌ و ترسا هەی خوە گەهینە چ مەبەست؟ ئایا دێ‌ شێن زاروكان و پیروكالان، بو چەند روژان ب پیان و دناڤ چول و چیان را دەرباز كەن؟ هەر چەندە روماننڤیس شیایە رولەكێ‌ باش بو كاراكتەرێ‌ خوە پەیدا بكەت و ل سەر حسابا گیروبونا خوە و گیروبونا خێزانا خوە و ئەو كەسێن دگەل بیروكەیا وی رازی بوین، كو بەرەڤ سنوران ڤە بچن، لێ‌ گەلەك كەسێن دی دگەل بیروكەیا وی نەبونە و تا دوماهی هەناسە ژی، هەولدایە پترییا كەسان ژ گوندێ‌ رازی بكەت، كو خو رادەستی مرنێ‌ نەكەن و دوماهی جار ژی ژبەر ڤێ‌ گیروبونێ‌، تەیارێن دوژمنی ل گوندێ‌ وان و چەند گوندێن دی، بومبێن كیمیاوی درەشینن و لڤێرە ژی ئەو ب شارەزایێ‌ ڤی چەكی خوە ددەتە ناسكرن و شیرەتان دكەت، كا چاوان گیانێ‌ خوە ژێ‌ ب پارێزن. وێنەكرنا كاراكتەری لڤێرە بتنێ‌ نا راوەستیت، بەلكو ل دەما دەربازبونێ‌ ژی و دەما دگەهنە رەبیێن چەتان و خو فروشێن حكومەتێ‌ ژی، روماننڤیس رولی ددەتە ڤی كاراكتەری و چاوان دچیتە ناڤ رەبیێ‌ و ئەڤ كەسێن درەبیێ‌ دا وی ناس دكەن و هاری خەلكی دكەن، كو دەرباز ببن. دیسان دەما درێ‌ دا، قەستا دوستێن خوە دكەت و دەما ل سنوری وەك رێبەرێ‌ ڤان هەمی كەسان دهێتە دەست نیشانكرن كو پێش وان ڤە باخڤیت و بتایبەتی ژی، روماننڤیسی ئەڤ پەیوەندیێن هەنێ‌ یێن كاراكتەرێ‌ خوە بو دویربینییا وی ڤەگەراندینە و تا بشێت ڤان هەمی رولان بگێریت، دڤێت هندەك سالوخەت لدەف هەبن. ئێك پەیوەندی و دوو شارەزای و و سێ‌ ژی وێرەكی دبریاردانێ‌ دا. تشتێ‌ بهزرا من، روماننڤیسی ب شارەزایانە شیایی پەیامەكێ‌ بدەتە خواندەڤایێ‌ خوە، كو بەلێ‌ كاراكتەرێ‌ رومانا من، خاسلەتێ‌ ڤان هەمی خالانە، هەر چاوان بەحسێ‌ پەیوەندیێن وی دكەت:

"ئەیوبی دڤیا خەلاتێ‌ قەسپێ‌ بكەت هەسپ. نەكو دا وان پێرەهان ل نك خوە ب پارێزن. گوت:

ئەڤی كەری و هەسپی و هێسترێ‌ بو خوە ببە مال. بێژە بابێ‌ خوە ئەڤە خەلاتێ‌ ئەیوبێ‌ سەبرێ‌ یە، بخوە دانە من.

میروی گوت:

هەی مالاڤا!! هەما دا سەرێن وان بەردەی، كێ‌ دبرن بلا بربان. تە هەرسێ‌ دانە وێ‌ كچكێ‌.

....................

ـ راستە. لێ‌ من زانی من دانە كێ‌. بلا من ل ڤی گوندی ژی دوستەك هەبیت."

وێنەكرنا دیمەنێن ئەنفالان برییا كەسایەتیێن رومانێ‌، كارێ‌ روماننڤیسی گەلەك ب ساناهی كریە، كو ب ئەركێ‌ پیشاندنا ئەنفالان راببیت و ڤێ‌ تراژیدیێ‌ بینیتە زمان. ئەڤە دگەل كەسایەتیێ‌ سەرەكی ژی درومانێ‌ دا، چەندین كەسایەتیێن دی یێن لاوەكی هەنە و وێنە ژێ‌ دهێنە ڤەگوهاستن و هەمی پێكڤە وێنەیەكێ‌ زیندی دروست دكەن. ژبلی كەسایەتییان ژی، روماننڤیسی، ژیانا باژێری ژی پەلكێش كریە دناڤا رومانێ‌ دا و ل سەر زارێ‌ چەند كەسایەتیێن دی، هوڤاتی و چەوساندنا هاولاتیێ‌ كورد ژ لایێ‌ رژێما وی سەردەمی بەحس كریە، كا ژیانا تاكێ‌ كورد چەند یا بەرتەنگ بویە و چەند زولم و زورداری ل سەر وان هەبویە. وێنەیەكێ‌ دی كو دڤێت مروڤ ژێ‌ دەرباز نەبیت و چەند جاران روماننڤیسی زوم ئێخستیە سەر، ئەو ژی، چەتە یان كو جاش. هەر چەندە ئەو ببونە پیشنەگێن دوژمنی ل سەر دەمێ‌ ئەنفالان، گەلەك گوند، برییا وان هاتنە خرابكرن و جهـ شەكەفت و نەپەنیێن ئاسێ‌ برییا وان هاتنە نیشاندان و گەلەك هاولاتیێن بێگونەهـ هاتنە ئاشكەراكرن و تا نوكە ژی دبێ‌ سەروشوینن، لێ‌ ل گەلەك دەلیڤان ژی، وان كارێن باش كرینە و روماننڤیسی شیایە ب ڤەگێرانا چیروكا چەند كەسان ژوان، دیمەنەكێ‌ باش ژێ‌ ڤەگوهێزیت. 

چەند ئەنجام:

1. پتریا رویدانێن درومانێ‌ دا هاتینە ڤەگێران، ئاراستەكرنا كاراكتەرانە بو ڤەدیتنا ئازادیبونێ‌ و درومانێ‌ دا، ئەڤ تشتێ هەنێ‌ ب دارێتنەك و تراشینەكا جوان و لێكدای هاتیە بەحسكرن، هەر كەساتیەك دگەل مەشا ڤێ‌ ئازادیبونێ‌ بیت، رویەكێ‌ جوان و كەساتیەكا جوان بو هاتیە دروستكرن و ئەڤ كەسێن دژی وێ‌ بیروكەیێ‌ یان ب ئالیەكێ‌ دی یێ‌ هەڤدژ بن، روماننڤیسی بەرگەكێ‌ كرێت كریە بەر و تا رەفتارێن وان، ئاخفتنێن وان، هزركرنێن وان و وێنێ‌ وان ژی، كرێت نیشانداینە. 

2. روماننڤیسی كوژیەكێ‌ رومانێ‌ یێ‌ گرتی و زوم یا ئێخستیە سەر قارەمانێ‌ رومانێ‌ و چەندین رول پێبەخشینە و ب وان هەمی رولێن جودا، وەك كەساتیەكێ‌ كاریزما، رومانا خوە پێ‌ ئاڤاكریە و بڤێ‌ ژی، هزرا خوە یا فەلسەفی و جوانكاری تێدا دیار كریە وەك روماننڤیس.

3. پەیوەندی دناڤبەرا دوماهیا رومانێ‌ و ئازادیێ‌ دا برەنگەكێ‌ ئاشكەرا، دهێتە دیتن.

4. كەساتیێن رۆمانێ‌ بەردەوام دوخێ‌ ژیانا خوە دگوهورن.

5. رومانێ‌ ئەركێ‌ ڤەگوهاستنا رویدانان بهند وەرنەگرتیە، هندی ئەركێ‌ سەروشنوی دارشتنا رویدانان بخوە ڤە گرتی.

6. مارسیل دبێژیت: "كردارا راستەقینە یا ڤەدیتنێ‌، لیگەریان نینە لدویڤ عەردەكی نوی، بەلكو بینینە بچاڤەكی نوی"، هوسان روماننڤیسی ژی دڤێ‌ رومانێ‌ دا، بەشەك ژ دیمەنێن ئەنفالان، ب بینینەكا دی بو مە بەرچاڤ كریە و ئەو دیتنا هەنێ‌ ژی، ڤەگێرانەكا راستەقینەیە برەنگەكێ‌ دی، ژ تراژیدیا رەڤین بەرەڤ سنوران. 

7. ژ ئەنجامێ‌ وان هەمی خالێن دڤێ‌ خواندنا شروڤەكاری دا هاتینە كرن دیار دبیت، مروڤ دشێت ل بەرامبەری كەڤالەكی راوەستیت، كو دەربرینێ‌ ژ لایەنەكێ‌ دیمەنێ‌ ئەنفالان دكەت و ئەڤ كەڤالێ‌، هەنێ‌ تراژیدیا جینوسایدەكێ‌ دیار دكەت، كو تێدا خەلكێن بێ‌ گونەهـ و سڤیل دكەڤنە بەر چەكێ‌ كومكوژ و ترسێ‌ و برسێ‌ و چارەنڤیسەكێ‌ نەدیار. 

ژێدەر:

1. هزرڤان عەبدوللا، شوپێن روندكان، رۆمان، ئێكەتیا نڤیسەرێن كورد/ دهو، رێزبەندا 228ێ‌ 2011.

2. سوران ئازاد، شۆرش یان ویستی ئازادی و تێكشكاندنی واقیع، لێكولینەوە، 2014. 

3. د. عەلی عەبدولرەحمان، مجلە الاداب، العدد 102، تقنیات بنا‌و الشخصیە.

4. حسین عبداخچر، الشخصیە المستقلە فی الروایە .. العلاقە بین الروائی والشخصیات، صحیفە المۆتمر، العدد 2983، 5 خزیران 2014

تێبینی: دكوڤارا مەتین 229 دا هاتیە بلاڤ كرن