ئەدیبێ گلێش یان گلێشێ ئەدیب نڤیسینەكا رەخنەییە بۆ پەرتووكا (چەپا گلێشی)*

 عبدالرحمن بامەرنی

زاراڤێن من د تایتلێ نڤیسینا خوەدا بكار ئیناین، (ئەدیب) مەبەست پێ چیرۆكنڤیس (ئەدیب عەبدوللا) خودانێ پەرتووكێ و گلێش ب مەبەستا پەرتووكا (چەپا گلێشی)، كو ژ كومەكا كورتە چیرۆكان پێكھاتیە و دناڤ پەرتووكەكا قەبارە ناڤنجیدا ھاتیە چاپكرن و بەرییا چەندەكێ، ئاھەنگا ئیمزاكرنا وێ ھاتبوو گێران و زاراڤێ (گلێشێ ئەدیب)، ئەو بابەتە یێ من دڤێت ل سەر راوەستم و پەیوەندیا دناڤبەرا ھەردوو زاراڤاندا پەیدا بكەم و ئەو چ نھێنییە ئەدیب و گلێشی دگەھیننە ئێك، ئایا ڤێ پەیوەندیێ گرێدانەك دگەل ھێزا راكێشانێ ھەیە، ئەڤ ھێزا جیھان ھەمی ل سەر ھاتیە سەنتەركرن؟!!

 

ھێزا راكێشانێ چ تشتە؟

ئەگەر لدویڤ بەربەلاڤترین دانەنیاسینا ھێزا راكێشانێ بچین و تایبەت د ھزركرنێدا، دێ ئێكەم لێگەریانا مە د مالپەرێ (ویكیبیدیا)دا بیت، ژبەركو ئەو بەربەلاڤترین و بەرفرەھترین و ئاسانترین مالپەرە و بۆ ھەر بابەتەكێ لێگەریانێ یێ گشت گیرە. لدوور ھێزا راكێشانێ دڤی مالپەریدا ھاتیە: "یاسایا راكێشانا ھزری دیاردكەت، برێڤەچوونا ژیانا مە یا رۆژانە یان ئەو تشتێ تا نوكە ئەم گەھشتینێ، دەرئەنجامێ ھزركرنێن مەیە د رابردوویدا و ھزرێن مە یێن نوكەنە ئایندەی دروست دكەن. د لێگەریانێدا یاسا دبێژیت، ھێزا ھزرێت مرۆڤی تایبەتمەندییا راكێشانا ھێزەكا مەزن ھەیە، ھەر چەند تو ھزرێ د تشتێن یان ھەلویستێن نەگەتیفدا بكەی، دێ بۆ خوە راكێشی و ھەر چەند بیركرنا تە یان خەونێن تە یان داخوازیێن تە یان خەیالا تە ھەر تشتێ جوان و یێ باش و قەشەنگ بیت و تە بڤێت تو وەك وان بی و دژیانا خوەدا ھی ببیێ، دێ ھێزا ڤان بيركرنێن ژ مەژیێ مرۆڤی ھاتینە دەركرن، وان ھەمی تشتان راكێشكەن، یێن مرۆڤی ھیڤی ژبۆ خواستین.

لدویڤ ئەوا سەری بیت، د كورتە چیرۆكا (چەپا گلێشی) ژیدا ھەمان تشت دكەڤیتە بەرچاڤ، دەما ھزرێن ئەدیبی ژ وێ چەپێ زێدەتر چ دی نەبینن، وەك (خو ھندی د كونا دەرزیكێ را دەلیڤە ب دەست كەفتبا، مەرەقا خوە ژ دەست نەددا قەستا چەپا گلێشی دكر) یان (وێرێ بویە زكرێ حەزكرنێن وی، ل وێرێ د خلوە دچیت) یان (وێرێ ببوو پەناگەھا ئارامبوونا ھەستێن وی)..

ژ خواندنا ڤان پەرەگرافان، خواندەڤا بێی ھیچ خوە ماندیكرن دشێت بزانیت گرێدانا ئەدەیبێ چیرۆك نڤیس ب چەپا گلێشی ڤە چ راددەیە و ئەو چەند ئارامییا خوە دگەل وێ چەپێ دبینیت. چەپا گلێشی بخوە ژی لڤێرە پێدڤی چ روونكرنێن زێدەتر ناكەت، یان ل بەراھیێ دێ گەھیتە چەپەكێ یا تژی گلێشە و پاشی دێ قەستا وی جھی كەت یێ ئەو ھەروو دچیتێ یان ژی ل وێ چەپێ بخوە گلێش ھەیە و ئەدیب رۆژانە دناڤ وی گلێشیدا بیركرنێن خوە دكەت و ئەڤە بخوە یاسایە ژی، دەما گەریانێن مرۆڤی دناڤ باخچەیێن تژی گولدا بیت دێ بێھنێن خوش ھێنە مرۆڤی و خەونێن مرۆڤی ژی وەك وێ بێھنێ دێ د خوەشك بن و بەرۆڤاژی، ئەگەر گەریانێن مرۆڤی دناڤ گلێشی ژیدا بیت، دێ خەونێن مرۆڤی وەك وێ بێھنێ د نەخوش بن.

 

ژ دەرەئەنجامێ ڤان گەریانێن من ئێخستینە دبن ڤێ یاسایێڤە، مادەم ئەدیبێ چیرۆك نڤیس دڤێ كورتە چیرۆكا چەپا گلێشی دا، رۆژانە قەستا ناڤ گلێشی دكەت، پێنەڤێت بێھنێن نەخوش، خەونێن نەخوش، ئومێدەكا نەخوش، ئایندەكێ نەخوش و ھەر تشتێ نەخوش بیت دێ دەرئەنجامێ ڤێ دیدارا رۆژانە بن! ئەو چ تشتە و ئەو چ پەیامە ئەدیبی دڤێت مەیێن خواندەڤان برێكا ڤێ پەیوەندیا دناڤبەرا خوە و گلێشیدا بگەھینتە مە، ئەو بابەتەك دییە و رەنگە ئەز زێدەتر ل سەر نە راوەستم، ھندی بابەتێ خوە دێ كورتكەمە سەر ھێزا راكێشانی و ئایا گلێشێ ئەدیب ژێ بەحس دكەت، ھەمان قەیران و بێ ھیڤیبوونە ئەوێن نوكە ئەم وەك مللەتێ كورد لڤێ ھەرێمێ دناڤدا دژین؟ و ئەگەر ئەو ھێزە یا دروست بیت، ئایا ئەم دێ شێین ئەدیبی ب مرۆڤەكێ نە ئاسایی ل قەلەم دەین و ھەر ناڤەكێ دی بدەینێ، ئەڤێن كەسێن روحانی دكەن، ئەڤێن ھێزەكا ڤەشارتی لدەف ھەین؟ ھینگێ ژی ئەگەر ئەڤ ھات و ئەڤ باوەریە لدەف مە دروست بوو، ئەم چاوان ل ئەدیبێ چیرۆك نڤیس تەماشە بكەین؟! بریارا دەركرنا مرۆڤێن رەشبین و ھەر كەسێ وەك وی رەشبینی ھزر بكەت ژناڤ خوە دەربێخین، كو ئەو ئەگەرێ نەھامەتی و دەردەسەری و ھەژاری و نەداری و بێكاریێن مەنە، ئەڤێن نوكە ئەم دناڤدا دژین و خەونان ب وەلاتێن دی ڤە دبینن، ژبەركو ھزرێن وی نەرێنی نە یان ژی بتنێ ئەدیبی وەك رزگاركەرێ خوە دانین، كو ب مەقامێ پێغەمبەران ئەڤێن خودێ رێزبەندیەكا جوداتر ژ مرۆڤان دایێ و ھاتین مرۆڤایەتیێ رزگار بكەن و خەلكی بۆ خودێ ڤەگەرینن و ئەدیب ژی جورەك ژڤان جوران بیت، ھاتبیت مە لڤێ ھەرێما بچووك ھشیار بكەت كو بارودوخەك نە گونجای یێ ھەی و برێكا چیرۆكا خوە بێژیتە مە، نە دادییەك یا ھەی و لخوە ڤەگەرن، دا ھەرێما خوە ژ ژناڤچوونێ ب پارێزن..!

 ئھا ئەڤە یە دێ ھەولدەم دڤێ نڤیسینا خوەدا بشێم خالان ل سەر پیتان دانم و ئەڤەیە ئەوا من  من مەبەست پێھەی، ڤێ كورتە چیرۆكێ بێخمە بن بارێ ھێزا راكێشانێ ڤە.

 

ئەدیبێ كارێكتەر یان ئەدیبێ چیرۆك نڤیس

ئەدەیبێ كارێكتەر، مەبەستا من پەیوەندییا دناڤبەرا نڤیسەری و دەقی دایە و ھەر چەند ئەڤ پەیوەندییە یا بھێز بیت، ھینگێ زیندیبوون دێ دناڤدا یا زیق بیت و دەما ئەز ناڤێ ئەدیبی وەك كارێكتەرێ چیرۆكێ دئینم، خوە تا وی ناڤێ خوە نە ئینابیت و بەحسا كەسەكێ دی ژی بیت، ئەو بابەتێ من نینە و ئەز گرنگیێ پێنادەم و حەزناكەم تو یێ خواندەڤان ژی خوە پێڤە مژویل بكەی، ژبەركو تێكستێ سەركەفتی بمن وەرە، ئەو تێكستەیە ئەڤێ مرۆڤ روحیەتێ تێدا دبینیت، ئەو تێكستەیە ئەوێ دگەل مرۆڤی د ئاخڤیت و ئەو تێكستەیە ئەڤی مرۆڤی وەك ھزر دگەل خوەدا دبەت و مەبەستا من ژی ھەر ئەڤ برنە یە ب ناڤ ئینانا چیرۆك نڤیسی د چیرۆكا ویدا و زاراڤێ ئەدیبێ چیرۆك نڤیس، كو رەنگە ھندەك جاران پەنایێ ببمە بەر، چیرۆك نڤیس ل چەند پایەكان بلندتر ژووردا د نێریت و دیتنێن خوە بەرچاڤ دكەت، چ برێكا داھێنانێ بیت و چ ژانرێ وی بڤێت دێ ھەلبژێریت، برێكا كارێكتەرەكی دێ لڤینان ئێخیتە دناڤ تێكستێ خوەدا و بوویە دھەمان دەمدا، ھەردوو زاراڤێن من ژێ بەحسكرین، د دروستن و رێگە پێداینە.

 

ھێزا راكێشانێ (روحانی و ئەدەبی):

ئالیێ روحی: ژبەركو ھێزا راكێشانێ ئێكەم جار ھێزكا روحانییە و زانستەكێ جودایە و ب ئێك ژ زانستێن روحانی دھێتە ناسكرن، ئەڤێن كونترولێ ل سەر كەونی دكەن، دڤێت ئەم دھەمان دەمدا باوەریێ بینین كو كەون ل سەر دوو لایەنان یێ دابەشكریە، ئالیێ ماددی و روحانی و ئالیێ روحانی ژێ ئەوە، كاری ل سەر ھزركرنێ و بیركرنێ دكەت، ھەر تشتێ مرۆڤ ژێ ھزر بكەت وەك موگناتیسی دێ بەرەڤ مرۆڤیڤە ھێت، ئەگەر بەردەوام تە ھزرێن رەشبین(نەگەتیف) كرن، دێ تشتێن رەشبین ھێنە دھزرا تەدا و دێ ھەر تشتەكی لدوورێن خوە رەشبین بینی و دێ كارتێكرنێ ل ژیانا تەكەن و بۆ ڤێ ژی دەھان نمونە یێن ھەین، رەنگە د ژیانا خوە یا رۆژانەدا گەلەكان ژمە ھزرێن كەسەكی كربیت و ئەو كەس ھاتبیتە دەف مرۆڤی و تا گەلەك جاران ئەم دبێژین (تو لدویڤ ناڤێ خوە ھاتی). د كوردەواریێدا گەلەك جاران ئەم دبێژین بەحسا وی (فلان كەسی/ كەسێ) نەكە مەلائیكەتێن وی د حازرن، مەبەست پێ تو یێ ھێزەكی بكار دئینی!! یان دەما دبێژین تو چ ب چینی دێ وی ھەلینی یان خەبەر دچنە عەسمانا دھێنە كوشێن خودانا و دەھان تشتێن دی.

باوەردكەم گەلەكان ژمە فلمێن یابانی یان چینی دیتینە و دێ شەركەرەكی بینین، شیانێن سەركەفتنێ ل سەر ھەڤركێ خوە نینە و وەكی فلمێ (ماموستا)، دەما ئەكتەرێ چینی یێ بناڤ و دەنگ (جاكی شان) شەری دكەت و شكەستنێ دئینیت، ماموستایێ وی دبێژیتێ، "دڤێت تو ھزرێن خوە ساف بكەی و دوژمنكارییا وی ژ سەرێ خوە بینیە دەر، دا بشێی ب سەركەڤی، ژبەركو ھزرێن تو یێن تولڤەكرنێ ھێزا خراب لدوورێن تە خرڤە دكەن".

ئەگەر لایەنێ روحی و شێخان و نڤشتییان ژی وەربگرین، وەك پەرتووكێن (شمش المعارف يان مجربات الديرمي يان سحر الأحمر يان خزينة اسرار الكبرى..... هتد)، كو من بخوە خاندینە، ئەڤ زانستە گرنگیێ بھێزا راكێشانێ ددەت، ھەر چەندە د باوەرییا ڤی زانستیدا ھندەك كەس ب كارێ ئینانێ رادبن لێ دھەمان دەمدا، لایەنێ خراب ژی ھەیە و ئەگەر تو بەرگریێ ژخوە نەكەی، دێ ب خرابی ل سەر تە زڤریت و رەنگە عاقلێ خوە ژ دەست بدەی و بوویە دڤی زانستیدا، پرانییا جاران ھندەك تەلسمە ھەنە یان گیخە دھێتە دروستكرن، دا كو ھێزا خرابكاریێ سەری ژ مرۆڤی نە ستینیت و د چەپا گلێشی ژی دا، ھێزا راكێشانێ یا زیقە و د بێھوشییا خوەدا چیرۆك نڤیس بڤی رەنگی بەحس دكەت: (ئەوێن ژمە چێتر دھاتن، تو ل سەر بالگەھێ نڤستنێ رادكری، د بریە چەپا گلێشی).

 

 

ئالیێ ئەدەبی:

لدویڤ ھەمی پیڤەران، نڤیسەر بخوە ژی مرۆڤە و لێ تشتێ نڤیسەری ژ كەسێن دی جودا دكەت، ئالاڤێن وینە و یاریكرنێن وی دگەل پەیڤان و دروستكرنا دەربرینێن جوان و ئەو سنعەتكارییا ئەو د تێكستێ خوەدا دكەت، جوداترن ژ كەسێن روحانی و ئەوێن د زانستێ یاسایا راكێشانێدا كاری دكەن و ئەگەر ب پرسین، بوچی رەشبینی یان بوچی بابەتێ رەشبینی و گەشبینیێ د نڤیسینا خوەدا مە ھەلبژارت و كورتە چیرۆكا (چەپا گلێشی) ئێخستە دبن پیڤەرێن یاسایا ھێزا راكێشانێ ڤە؟ ئایا مرۆڤێن گەشبین باشیێ دگەل ھزرێن خوە دئینن و یێن خراب خرابكاریێ و ئەدیب ژی ئێك ژوان بیت یان ئەدەب بخوە تشتەك جوداترە ژڤان ھزران و نڤیسەر، د سەر ڤان بیركرن و یاسایاندایە؟! بەری بەرەڤ ڤێ ھەڤبەركرنێ ژیڤە بچین، دێ ھندەك گوتنێن ناڤداران لدوور ڤێ یاسایێ بەرچاڤ كەین:

ـ ئەگەر تە ب چاڤێ گەشبنیێ ل ھەبوونێ تەماشەكر، دێ جوانیێ بھەمی رەنگێن وێڤە بینی.... (موستەفا سەباعی).

ـ گەشبینی ئەو باوەریە ئەڤا دەستكەفت پێڤە دھێن، ھیچ تشتەك تەمام نابیت بێی باوەری و ھیڤیبوون.... (ھیلین كیلر).

ـ عاقلێ تە وەك باخچەیەكییە، یان دێ گولێن گەشبینی و ھیڤیبوونێ لێ چینی و یان ژی دێ تژیكەی ژ ستریێن بێ ھیڤیبوونێ و رەشبینیێ.. (ئیبراھیم فەقی).

 

د خواندنا مندا بۆ ڤێ كورتە چیرۆكێ من ئەڤ ھێزە دیت، یاسایا راكێشانێ، لێ پرسیار ئەڤەیە ئایا ئەدیبێ چیرۆك نڤیس ئاگەھی ڤێ یاسایێ یە یان بەھرەییا نڤیسەری بخوە ھێزەك جوداترە و بێی كو نڤیسەر ھەست بكەت، پەنا بەر بڤێ ھێزێ ڤە ئینایە؟! ئەز حوكمی ل سەر ڤێ چەندێ نادەم كا ئایا ئەدیب مرۆڤەكێ رەشبینە یان گەشبین و ئایا رەشبینییا وی بێ ئومێدی پێڤە دیارە یان بتنێ پەنابرنە بەر ب تایتلەكی وەك (چەپا گلێشی)، كو ھزركر بیت ئەڤە ناڤەكێ ئەدەبییە و ل سەر ڤی ناڤی كار كربیت و ئەڤ چیرۆكە ئینابیتە ھەبوونێ؟

 

 

ھێزا راكێشانێ د چەپا گلێشیدا:

مە ئاماژە ب ھێزا راكێشانێدا، كو ئەدیبی لایەنێ رەشبینی بكار ئینایە و دا بزانین ڤێ رەشبینیێ چ ددوف خورا كێشایە:

(ببوو قاچكێ دەڤێ خەلكی و دەردووران، ھەڤدەردێن وی ھەست ب نەرەحەتیا وی دكر، ئەم ژی بەرمایكێن ڤی سەردەمینە و چەندین وێنێن دی)، كو چیرۆك نڤیس مە دگەل خوە د بەتە ناڤ وێ جیھانا وێ دروست كری، لێ ئەو جیھانا من دڤێ چیرۆكێ دا دیتی و سەرەرای چیرۆك نڤیس چ ب ئاگەھـ بیت یان ژ بێ ئاگەھی كەفتیە دبن باندورا یاسایا ھێزا راكێشانێدا و دەما د پەرەگرافەكیدا دبێژیت: "ڤێ جارێ ژی خەونا خوە بۆ داروبەرێن ل چەپا گلێشی بێژە. دا خەونا تە پوچەل بیت".  ئەڤە ژی باشترین بەلگەیە، كو چیرۆك نڤیسی باوەریەكا تەمام ب ڤێ یاسایێ ھەیە و گەلەك جاران دەما د زارۆكینیێدا مە خەونەكا نەخوش دیتبایە، دگوتنە مە بۆ ئاڤێ بێژە و وێ ئاڤێ ب رێژە، دا خەونا تە دگەل خوە ببەت..! مەبەست ژی، تە تشتێ بنك خوە ڤە راكێشای و دا ئەو تشتە ژ تە دوور كەڤیت و باندورەكا خراب ل سەر تەنەكەت، دگەل ئاڤێ برێژە دا كارتێكرنا وێ نەمینیت.

ژێدەر:

ـ قانون الجذب الفكري،  ويكيبيديا، الموسوعة الحرة.

ـ چەپا گلێشی، ئەدیب عەبدوللا، كورتە چیرۆك، دھوك 2021.

ـ د كوڤارا پەیڤ ژمارە 87دا بلاڤبوویە.