خواندن و خواندنگەھـ ل بامەرنێ

عبدالرحمن بامەرنی

بلاڤبوونا رەوشەنبیریێ ل ھەر دەڤەرەكێ، پێنەڤێت سەدەمێن خوە یێن ھەین و بامەرنێ ژی ئێك ژ باژێركێن دەڤەرا بەھدینانە، كو دڤی بواریدا پشكا شێری ب بەردكەڤیتن. ئایا ئەڤ رەوشەنبیریە سەرەكانیا خوە ژ كیڤە وەردگریت؟ ئەڤە دێ بیتە ناڤەرۆكا ڤێ نڤیسینێ و ژ ئەنجامێ خواندنەكا من و دیڤچوونەكا من بۆ بامەرنێ، مە سێ جورێن خواندنگەھان ل بامەرنێ ھەبوونە و ئەم دشێین بڤی رەنگی دابەش بكەین، ئەو ژی: (خواندنا تەكیایێ، خواندنا دەرسێن قورئانێ و خواندنا فەرمی) و ھەر ئێك ژ ڤان خواندنان ژی د خوەبخوەدا خواندنگەھەك بوو و دەرچوویێن خوە یێن جودا ھەبوون و دا بزانین كارتێكرنا ڤان خواندنگەھان چبوویە ل سەر خەلكێ دەڤەرێ بگشتی، ل سەر داب و نەریتان، بیروباوەران، رەوشەنبیریێ، دڤێت بزانین ل ڤان خواندنگەھان چ دھاتە خواندن، خوێندكارێن ڤان خواندنگەھان كی بوون و ماموستایێن وان كی بوون؟!

ـ خواندنگەھا ئاینی تەكیایێ :

ھەر چەندە خواندنێن وێ زێدەتر یێن روحانی بوون، تەریقەتا نەقشەبەندی و شێخی مریدێن خوە ھەبوون، لێ خواندنگەھەك بوو، چەندین مەلا، رەوشەنبیر ژێ دەركەفتینە، ئەو ژی ژبەر وان زانستێن تێدا دھاتنە خواندنێ و دڤێ خواندنگەھێدا، خوێندكارێن وێ نە بتنێ ژ بامەرنێ بوون، بەلكو ژ دەرڤەێن دی ژی د ھاتنێ و ل تەكیایێ بنەجھـ دبوون و كارتێكرنا ڤێ تەكیایێ ژ گەلەك روویانڤە ل سەر خەلكی، ل سەر بیروباوەرێن خەلكی ھەبوو و بەلكو ل سەر دەڤەرێ و تا گەلەك دەڤەرێن باكورێ كوردستانێ ژی ھەبوو.

دا بشێین بەحسا ڤێ خواندنگەھێ بكەین، دڤێت بەحسا دامەزرێنەرێ وێ بكەین، ئەو ژی (شێخ محەمەد شێخ تاھرێ نەقشەبەندی)، دامەزرێنەرێ رێبازا نەقشەبەندی یە ل بامەرنێ. مستەفا نوری د پەرتووكا (ئەڤەیە بامەرنێ)دا دبێژیت: "ل سالا (1846ز) شێخ محەمەد نەقشەبەندی تەكیا بامەرنێ ئاڤاكر و ل پەی پرۆگرامێن خواندنا وی سەردەمی، فێركرن و نیشاندانێ دەستپێكر" .

ھەر سەبارەت خواندنگەھا ئایینی ل بامەرنێ، نڤیسەر مستەفا نوری د پەرتووكا (ئەڤەیە بامەرنێ)دا دبێژیت: "ل سالا (1263ك/1846ز)، شێخ محەمەد نەقشەبەندی ب ھاریكاریا خەلكێ بامەرنێ تەكیا نەقشەبەندی ئاڤاكر و ل (2) تەوەرا دەست ب كارێ فێركرنێ كر.

ا ـ تەوەرێ خواندنێن ئایینی، ل پەی پەیرەو و پرۆگرامێن خواندنێن ئیسلامی یێن وی دەمی.

ب ـ تەوەرێ نیشاندانا رێبازا نەقشەبەندی.

دڤێ قوناغێ دا، ناڤ و دەنگێن تەكیایێ ب چاكی بەلاڤ بوون و قوتابیێن خواندنێن ئیسلامی لێ خرڤەبوون و ب دەھان خاندنێن خوە ب دووماھی ئینان و باوەرناما (زانا) ژ سەیدایێ ناڤدار، مەلا ئەحمەدێ مەلا ئوسمانی وەرگرتن .

ـ خواندنەھا دەرسێن قورئانێ.

دڤێ خواندنگەھێدا زارۆكان قەستا دەرسێن قورئانێ دكرن، پرانیا جاران ژنەكێ یان زەلامەكی و مەرج نەبوو مەلا با، زارۆك ل سەر دەستێ وێ/وی ھی دبوونە پیتان، لێكدانا پیتان و ب تایبەتی ژی نیشانێن سەر پیتان و پاشی ئەبجەدیێ، كو دڤێ خواندنێدا فێركار برێكێن زانستی دزانیت دێ چاوان قورئانێ خوینیت و نە بتنێ قورئانێ، بەلكو زمانێ عەرەبی و نڤیسینا عەرەبی ل بەر وی ئاسان دبوو. و دڤی سەردەمی ژیدا، پرانییا زارۆكێن بامەرنێ دچوونە بەر خواندنێ.

2ـ خواندنەھا دەرسێن قورئانێ

سەیدا فاتما:

ئەڤ ژنا ب خودانا ئێك ژ خواندنگەھێن بامەرنێ دھێتە ناسكرنێ، بەلكو ناڤدارترین خواندنەگەھا دەرسێن قورئانێ، ناڤێ وێ یێ دروست (فاتیمە سەید محەمەد بامەرنی)یە، ل سالا 1890ێ ل بامەرنێ ھاتیە سەردنیایێ و ژ مالێن سەیدایە و بابێ وێ مەلا و گوتار خوین بوو ل بامەرنێ. ھێشتا د تەمەنێ زارۆكینیێ دا، زانستێن ئاینی و قورئان و ژبەركرنا قورئانێ و شرۆڤەكرنا وێ، ل سەر دەستێ بابێ خوە خواندینە. ژیانا ھەڤژینیێ ھەڤژینی دگەل عەبدوللا مەلا نەجمەددین مەلا تھا یوسفی پێكئینایە و ھەڤژینێ وێ ژی، بانگدێر و گوتار خوینەكێ دەەستیردای و ب ناڤ و دەنگێ ئاینێ ئیسلامێ بوو و ئەڤە ژی ھاندەرەكێ دی بوو، كو زانینێن وێ د ئاینی و بابەتێن ئاینیدا زێدەتر لێبھێن.

سەیدا فاتما ل بامەرنێ و دەوروبەران ھاتیە ناسكرنێ، كو وێ دەرسێن قورئانێ ددانە زارۆكان، دگەل وێ ژیدا، ھەردوو كچێن وێ و كورێ وێ ژی د ھاریكار بوون، كچا وێ عائیشا و ئەسما و كورێ وێ سالح. پشتی خودێ (سەیدا سالح یوسفی)دایە وێ، ب چەند ھەیڤان ھەڤژینێ وێ نەساخ بوو و چوو بەر دلوڤانیا خودێ و سەیدا فاتما ب قەدەرا خوە رازی بوو و ئێدی دەرێ مالا خوە ل بەر زارۆكێن گوندی ھێلا ڤەكری، ب ھاریكاریا زارۆكێن خوە، خانیێ خوە كرە قوتابخانەیەك و تێدا بێ بەرامبەر دەرسێن قورئانێ دگوتنە زارۆكان و رۆژانە دەھان زارۆكان قەست دكرێ و نە بتنێ ژ بامەرنێ، بەلكو گوندێن دەوروبەر ژی ژبەر ڤێ چەندێ ژی سەیدا فاتمایێ رێزەكا تایبەت ل دەف خەلكێ بامەرنێ ھەبوو، تا نوكە ژی ناڤێ وێ دھێتە گوتن و تا سالا 1963 وەغەرا دووماھیێ دكەت و دچیتە بەر دلوڤانیا خودێ.

سەیدا مریەم

خواندنگەھێن دەرسێن قورئانێ چەند جاران ل بامەرنێ و ددەمێن جودادا پەیدا بووینە، ژوان ژی ئەڤێن دەرسددان (سەیدا محەمەد عەلی ل سالێن سیھان و ئامینا كو ئەو ژی رەنگە ل سالێن سیھان بیت و وێ بتنێ دەرس ددانە كچان و سەیدا فاتما و بابێ مەلا عارفی و سەیدا مریەم ووووو) و ئەڤ خواندنگەھێن زێدەتر من پێزانین ل سەر ھەین و ئەز دشێم بەحس بكەم. (سەیدا مریەم) سەیدایا وێ بوو.

ژیێ من دناڤبەرا (11 بۆ 12) سالیێدا بوو و سال 1981 بوو، ئەز ل پولا شەشێ سەرەتایی بووم و خواندنا من كوردی بوو یانكو تا پێنجێ سەرەتایی شنی وانەكا زمانێ عەرەبیێ ھاتە ناڤ پەیرەوێ خواندنێ دا. نە بتنێ ئەز، بەلكو پرانییا زارۆكێن بامەرنێ، ژ ھەردوو رەگەزان و تەمەنێ جودا، مە قەستا دەف (سەیدا مریەم) دكر و ل وێرێ ئەم فێری دەرسێن قورئانێ دكرین.

خانیێ سەیدایا مریەم، خانیەكێ كەڤنێ ئاخێ بوو، ب تەنشت گورستانا مەزاری ل رۆژھەلاتێ قەسرا حەجی عەبدولقدوسی بوو و دیوارێن ژوورا وێ، ژ كالوخكێن رەنگا و رەنگ یا ھنی بوو. ھەر كالوخكەك یێ بچیكەكی(زارۆكەكی) بوو و د وان كالوخكان دا، دەفتەركێن ئەلیف بێتكان، جزیا عەمایێ، جزیا تەبارەكێ و تا قورئانێ دناڤدا ھەبوو، لدویڤ ئاستێ فێركاری و بۆ نمونە دەما ئەز ئێكەم جار چوویم، من كالوخكەك بۆ خوە بر، دەفتەركەكا ئەلیف بێتكان ل وێرێ دانە من، رەنگە كەسەكێ بەری من ئەو خاندبیت، ژبەركو دەما ئەز ژی ژێ خلاس بوویم، ئەو دەفتەرك دانە زارۆكەكێ دی. رۆژا ئێكێ ئەز چوویمە دەرسێ، ئێكەم دەرسا من (بیسمی) بوو، من رەھوان كر، گوتە من ھەرە مال. رۆژا پاشتر و ھوسان بۆ ماوێ سالەكێ بەردەوام ئەز دچووم، ھەیڤەكێ تا من دەفتەركا ئەلیف بێتكا ب دووماھی ئینایی، دڤێ دەفتەركێدا كو گرنگە بەحس بكەم، پیتێن عەرەبی ھەمی، دڤیابا مە دروست گوتبان، پاشی نیشان و ھەر وەك نمونە (ئەلیف سەر ئە جرئی بەر ئوو یان ئەلیف دوو سەرئەن دو جرئین دوو بەر ئوون و دەما ئەم گەھشتینە (ئەبجەد ھەوەز...)، ھوسا مە دخواند: ئەلیف سەر ئە، جزمە بێ، جیم سەر جە، جزمە دالێ، ئەبجەد، ھێ سەر ھە، واو سەر وە، جزمە زەینێ، ھەوەز)، و ھوسان مە تەحیات ژی ب ئەبجەدیێ خاند و گەلەكا بەشەك یان نیڤەك یان ھندەك ژ جزیكێ ژی ب ئەبجەدیێ دخاند و بڤێ رێكێ من قورئان ختم و جاری كر و ژ مفایێن ڤێ (خواندنگەھا دەرسێن قورئانێ):

ـ دەما ئەز چوویمە قوناغا ناوەندیێ، ھینگێ ماموستایێ مە یێ عەرەبیێ سەیدایێ زوھێرێ حەجی خەیرەددینی بوو خودێ ژێ رازی بیت یێ وەغەركری، ل وانەیا (موتالعا عەرەبیێ)، ئەوی ئێكەم جار دخواند و ئێكسەر دگوتە من تو بخوینە، خواندنا من بۆ عەرەبیێ ب گشتی و قورئانێ ب تایبەتی گەلەك گەلەك یا باش بوو، شاشی من نەبوون و سەرەرای من عەرەبی نە خواندی.

ـ قوتابی فێر دبیتە پیتان ب رەنگەكێ زانستی، ب رەنگەكێ ئاسان و شەنگستەك لدەف دروست دبیت.

ـ تا نوكە ژی، ھەر خەتەكێ چەندێ نەخوش ژی بیت، ئەز دشێم بخوینم و ئەڤە ژی بۆ خواندنا من یا ھینگێ ڤەدگەریت.

خواندنگەھا فەرمی

ئەڤ خواندنگەھە ژی دگەل دامەزراندنا حكومەتا عیراقێ ل بامەرنێ ھاتە ڤەكرن، كو حكومەتا عیراقێ ل سالا 1921ێ ھاتیە دامەزراندن و ل سالا 1922ێ قوتابخانە ل بامەرنێ ھاتە ڤەكرنێ و قوتابخانا فەرمی سیمایەكێ دی دا بامەرنی، گەلەكان خواندنا خوە لێ ب دووماھی ئینایە و بووینە خودان باوەرنامێن بلند، دیسان قوتابخانا فەرمی ل بامەرنێ نە بتنێ بۆ زارۆكێن بامەرنێ بوو، بەلكو ب دەھان زارۆكێن دی ژ گوندێن دی دھاتن و ل بامەرنێ دەست ب خواندنێ دكرن.

كارتێكرنا ڤان خواندنگەھێن جودا ل سەر فێرخازی

ئەم نەشێین رولێ ئێك ژڤان خواندنگەھان ڤەدەر بكەین، بەلكو ھەرسێ تەمامكەرێن ئێكن، ھەر سێ ئەگەر بوون كو خەلكێ بامەرنێ زویتر بەرەڤ خواندنێ ڤە بچیت و زارۆكێن خوە ھانبدەت كو خواندنا خوە تەمام بكەن، ژلایەكێ دیڤە ئەڤ ھەر سێ خواندنگەھێن جودا و تایبەتی یا دەرسێن قورئانێ، بنەمایەكێ گەلەك باش و بھێز لدەف زارۆكی پەیدا دكر، كو بشێت دروست بخوینیت و بنڤیسیت و ئەم دشێین ئەنجامێ ڤان خواندنگەھان دڤێ ئامارێ دا ببینین، كو دێ د پەرتووكەكێ دا بدرێژی ھێنە بەحسكرن، د چالاكیەكێ دا ب ھەلكەفتا سەد سالاییا زانست و زانینێ ل بامەرنێ كو رەنگە بچیتە ھەیڤا نەھ و ئەڤ ئەنجامە ژی بتنێ ئەڤێن باوەرنامێن خواندنا بلند ھەین ل بامەرنێ ژمارا وان 257 كەسن و ئەڤە ژی بخوە ژمارەكا مەزنە و نە یا كێمە ئەڤە ژی بۆ ھەبوونا ڤان سێ جورە خواندنگەھان دزڤریت لێ.

ژلایێ داب و نەریتان ڤە

ژبەركو زانست و زانین ل بامەرنێ دھاتە بلاڤكرنێ، جھێ ژیارێ لێ ھەبوو، ببوو مەلبەندەكێ بازرگانی و ژ ھەمی دەڤەران قەستا بامەرنێ دكرن، چ وەك بازرگانی یان ژی مەبەستێن ئاینی یان خواندنێ، ئەڤە بۆ ئەگەرەكێ بھێز كو كەلتور، داب و نەریتان جودا تێكھەلی ئێك ببن. پێنەڤێت ژی دەما تێكەلییا داب و نەریتان پەیدا دبیت، تشتێ جوان دێ ھێتە ھەلبژارتن و دێ تەقەبوللا جڤاكی و پەیوەندیێن جڤاكی ژی خورت بن، ھەر ئەڤە ژی بوویە تا نوكە دناڤ دەڤەرێن دیدا بلاڤ كو خەلكێ بامەرنێ ڤەكریتر و رەوشەنبیر ترە، مەبەست ژێ دنیا دیتیترە.

ژلایێ رەوشەنبیری ڤە

تایبەتی ژی خواندنگەھا ئاینی تەكیایێ، رولەكێ گەلەكێ بەرچاڤ ھەبوو د پەیدا بوونا رەوشەنبیر، ھوزانڤاناندا، كو ل بامەرنێ بتنێ 13 ھوزانڤانێن كلاسیك ھەنە، كو ئەڤە ل دەڤەرا بادینان ھەمیێ ھیچ جھەكێ ئەڤ رێژەیە لێ پەیدا نەبوویە، ئەڤە ژبلی ئەڤ نڤیسەرێن پشتی سالێن حەفتییا و ھەشتییان دەركەفتین و ب شێوازێن جودا، چ وەك ھوزانڤان یان نڤیسەر پەیدا بووین و ب ئەڤە ب دوكیومێنت ل بامەرنێ تا نوكە 54 نڤیسەرێن خودان پەرتووك ھەنە، ئەڤە ژبلی نڤیسەرێن دی یێن جودا و د بوارێن جودادا.

ــــــــــــــــــــ

د كوڤارا سیلاڤ ژمارە 134 دا بلاڤ بوویە.