ڤەكولین: مەزراندنا(توظيف) جينۆسايدەكا ئێزدییان دكارەكێ ئەدەبیدا

كونفرانسێ نێڤ دەولەتی یێ جینوسایدێ، پێزانینێن زێدەتر ل دووماھیڤا ڤەكولینێ:

عبدالرحمن بامەرنی

پوختە:

ڤەكولینێ، كار ل سەر مەزراندنا جينۆسايدەكێ دكارەكێ ئەدەبی یێ نەنڤیسیايدا كريیە. بۆ ڤێ چەندێ ژی، ڤەكولەری رۆمانا (مێژوویی بەلگەیی) ھەلبژارتییە و دڤی جورێ رۆمانێدا، نڤیسەرێ رۆمانێ ئەو بەرۆبیاڤە زێدەتر یێن ھەین، ژبۆ مامەلەكرنێ دگەل روودانان و ھینگێ كارێ وی وەك مێژوونڤیسەكی نابیت، بەلكو ب رێكا خەیالێ دێ شێت گەلەك دەرزێن دناڤا روودانێدا ھەین پر كەت و ڤەقەتیانان پێكڤە گرێدەت و بۆ نڤیسینا رۆمانا خوە، پەنا برییە بەر رێكار و تەكنیكێن نوی یێن ڤەگێرانێ و ئەڤە ژی ب مەبەستا، خواندەڤانێ رۆمانا خەیالی بەرەڤ كێمبوون چوویە و ئێدی خواندەڤا ل رۆمانەكا بەلگەیی دگەریت ب رێكار و تەكنیكێن نووی. ڤەكولەری بۆ كارێ خوە یێ نڤیسینێ، جينۆسايدەك دەستنیشانكرییە ب جھودەمێن وێڤە و ئەو ژێدەرێن ل سەر ڤێ جينۆسايدێ نڤیسین، بەحسا خالێن بالكێشێن ڤێ جينۆسايدێ كرینە، ژوان ھوكارێن پەیدابوونا جينۆسايدێ و رەنگڤەدانا خالێن دناڤا روودانێن جينۆسايدێدا ھەین، دگەل ئەڤرو یا مە و تایبەت رەڤاندیێن دەستێ داعشێ، بابەتێن مرۆڤایەتیێ و ھەلویست و بابەتێن پێكڤە ژیانێ و ھشیارییا تاكێ كورد و ڤان ھەمییان گرێدان ب رۆمانێ و روودانێن وێڤە ھەنە و ل سەر زارێ كاراكتەرێ دەستنیشانكریێ رۆمانێ دھێنە ئازراندن.

 

 

كلیلێن ڤەكولینێ: (گوندێ باسا، جينۆسايد، رەڤاندیێن ئێزدی، رۆمانا مێژوویی بەلگەیی).

 

پێشەكی:

ب درێژاھییا مێژوویێ، كورد گەلەك جاران كەفتینە بەر جينۆسايدێ و تایبەت ژی كوردێن ئێزدی. ئه‌گه‌ر ده‌وله‌تێن داگیركه‌ر جاره‌كێ ئه‌ڤ جينۆسايده‌ ب سه‌رێ كوردێن موسلمان ئینابیت، دوو جار و زێده‌تر ب سه‌رێ كوردێن ئێزدی ئیناییه و هه‌ر جار جوداهییا ئاینی كرینه‌ به‌هانه‌، بۆ ب سه‌رخستنا پیلانێن خوه‌ و داگیركه‌رێن كوردستانێ دڤێ چه‌ندێدا د شاره‌زابوون. برێكا كرێگرتیێن خوه‌ و برێكا زه‌لامێن ئاینی و برێكا نه‌ هشیارییا تاكێ كورد ل سه‌ر پرسێن نه‌ته‌وه‌یی، ژلایەكیڤە ئەو ب خوە ب كۆمكوژییان رادبوون و ژلایەكێ دیڤە كوردێن موسلمان ھانددان كو ھاری وان ڤی كاری بكەن و كۆمكوژیا گوندێ باسا ژی ئێك ژ وان روودانێن دلتەزینە و چ ژ وان فەرمانان كێمتر نینە، ئەڤێن ئێزدی دبێژن 74 فەرمان ب سەرمەدا ھاتینە.  

 

میتودا ڤەكولینێ: هەر چەندە ڤەکۆلینێ پشتبەستن ل سەر چاوانییا دوکیۆمێنتکرنا جینۆسایدا ئێزدییان كریە ب دەستێن دەولەتا عوسمانی، ڤەکۆلین ب رەنگەکێ وەسفی هاتییە ئەنجامدان.

 

ئارمانجا ڤەكولینێ: چاوانیا رەنگڤەدانا جینۆسایدەكێ د ئەدەبیاتێ دا.

 

گرنگیا ڤەكولینێ: وەک یا دیار جینۆسایدا ئێزدیان د ژانرێن ئەدەبیێن جودادا هاتییە بەرجەستەکرن ژ وانا ژی رۆمان. لێ ئەڤ رۆمانە هەولەکا دییە و زێدەکرنە ل سەر ئەوان هەمی کارێن ئەدەبیێن پێشتر، یێن د ئەڤی بیاڤیدا هاتینە ئەنجامدان.

 

سنورێن ڤەكولینێ: ڤەكولین جینۆسایدا ئێزدیێن گوندێ باسا بخۆڤە دگریت، ل سەر دەمێ شەرێ جیھانی یێ ئێكێ و پاشماوێن ڤێ جینۆسایدێ تا پشتی 10 سالان ژ راوەستیانا شەری و روودانێن وێ ژ باكورێ كوردستانێ دەستپێدكەن بۆ باشورێ كوردستانێ و ل وی دەمی ئەڤ دەڤەرێن ھەنێ، ھەمی دبن كونترولا دەولەتا عوسمانی ڤە بوون.

 

پشكا ئێكێ

 

ئەم چاوان جينۆسايدەكا نەنڤیسی، بكەینە كارەكێ ئەدەبی؟

 

ھەلبژارتنا ژانرێ ئەدەبی:

بەری بەحسا تێگەھێ جينۆسايدێ بكەین، دڤێت بیر ل كارێ خوە یێ ئەدەبی بكەین، ئایا ئەم دێ پەنایێ بەینە بەر چ كارەكێ ئەدەبی ژبۆ بەلگەكرنا وێ جینۆسایدێ؟ بەری بچینە سەر ژانرێ گونجایی بۆ جينۆسايدەكا دەستنیشانكری، دڤێت ئێكەم جار د تێگەھێ جينۆسايدێ بخوە بگەھین و بۆ ڤێ چەندێ ژی ئەم چووینە ناڤ مالپەرێ نەتەوێن ئێكگرتێ، كو ئەو بلندترین دامەزراوەیە خوە ل بابەتێن جينۆسايدێ ل سەر ئاستێ جیھانێ بكەتە خودان و د پێناسەییا نەتەوێن ئێكگرتیدا ھاتیە: ((ھەر ئێك ژڤان خالێن ل خوارێ ب جينۆسايد دھێتە ناڤكرنێ: (دەستدرێژی ب مەبەستا ژناڤبرنا ھەمی یان ھندەكان ژ كۆمەكا نەتەوەیی یان رەگەزی یان ئاینی و بڤێ رەنگی: (ا) كوشتنا ئەندامێن كۆمێ. (ب) گەھاندنا ئەشكەنجەییا جەستەیی یان گیانی. (ج) چەسپاندنا بارۆدوخێن ژیانێ یێن ئەستەم، ب مەبەستا ژناڤبرنا ھەمیان یان ھندەكان. (د) ب ئارمانجگرتنا رێكێن نەھێلانا پەیدابوونا زارۆكان دناڤ كۆمێدا. (ھ) ب زۆر ڤەگۆھاستنا زارۆكێن كومەكێ بۆ ناڤكۆمەكا دی))، (ما هي اتفاقية منع جريمة الإبادة الجماعية/ www.un.org).

 

جینۆساید چەمك و تێگەھـ

لدۆر جینۆسایدێ، ڤەكولەرەك دبێژیت: ((جینۆساید وشەیەکی لێکدراوی لاتینیە (geno cide)کە بەواتای کۆمەلکوژی مرۆڤ دێت. ئەم دەستەواژەیە هەر لەگەڵ جەنگە سڤیلیەکان لە سەدەکانی پێش زاینەوە خراوەتە ناو فەرهەنگ و کۆڕی یاساناسەکانەوە بەلام بەهۆی نەبوونی رێكخراوێکی جیهانی نەتوانراوە یاسای بۆ دابڕێژرێت))، (ھۆگر، 2018: خوێندنەوەیەک بۆ چەمکی جینۆساید https://www.historyofkurd.com).

 

بەلگەكرنا جينۆسايدێ:

لدویڤ وان بەلگەیێن ل سەر ڤێ كۆمكوژیێ مە بدەست خوە ئێخستین، بەلێ ئەڤا روودایی جینۆسایدە و ئەم دێ شێین رۆمانەكا مێژوویی ل سەر ئاڤا كەین و بۆ ڤێ ژی دێ پشت بەستنێ ل سەر ڤان خالان كەین: (كۆمكوژیەك یا ھاتیە ئەنجامدان و جھـ و دەمێن دەستنیشانكری د وێ روودانێدا ھەنە. ھندەك كەس ھەبوونە بەری بمرن، دیدارێن دەنگ و رەنگ دگەل ھاتییە كرنێ و ئەوان دیدەڤانی ل سەر ڤێ كۆمكوژیێ دایە. رزگاربوویێن وێ كۆمكوژیێ نوكە ئاكنجیێن گوندەكینە ل نزیك باژێرێ دھۆكێ و ناڤێ گوندی (كەلەبەدرێ) یە و ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، ئەم پێدڤی زێدەتر بەلگە و دیدەڤانان بووین، ھەر تشتێ گرێدان ب كۆمكوژیێ ڤە ھەیی ئەم خرڤەكەین و مەدیت (رۆمان) باشترین پێگوھورە بۆ ئەم بشێین ڤێ روودانێ یان جينۆسايدێ بەلگە بكەین و لبەراھیێ مە ئەڤ رێكارێن ل خوارێ گرتنەبەر و ھەر چ پێزانینەكا بدەست مە كەفتی مە خرڤەكر، وەك:

1ـ ڤەكولین و گوتارێن ل سەر روودانێ ھاتینە نڤیسین.

2ـ پەرتووكێن ل سەر روودانێ ھاتینە نڤیسین.

3ـ دیدارێن راستەوخۆ، چ دگەل نەڤیێن رزگاربوویان ئەڤێن روودان ژ باب و باپیرێن خوە وەرگرتین یان ئەڤێن روودان ب دەنگ و رەنگ توماركرین، كو مە شییا ئەرشیفێ وان بدەستخوەبێخین.

4ـ دیدارێن نە راستەخو، ب رێكا پەیوەندیێن تەلەفونێ یان ئیمەیل فرێكرنێ.

5ـ پیشاندان و پێداچوونا رۆمانێ ژلایێ كەسەكێ پەیوەندی ب روودانێڤە ھەی.

 

مێژوو و خەیال و رۆمان:

بەری بچینە سەر بەلگەكرنا جينۆسايدێ دھەر كارەكێ ئەدەبیدا، فەرە جوداھییا دناڤبەرا (مێژوونڤیسی و رۆمانڤیسی)دا بزانین و رەنگە بەرچاڤترین تشتێ ھەردووكان لئێك نزیك دكەت، ڤەگێران بیت. ژ گرنگترین ساخلەتێن ڤەگێرانێ ژی دناڤ ھەر رۆمانەكێدا، بەرچاڤكرنا كەسایەتییێن ناڤ رۆمانێ بخوەیە، د كردار و دیڤچوونا ڤان كەسایەتییان بۆ روودانێن وێ ڤەگێرانێ و كا ئەو چ بەرچاڤ دكەن و رەنگە بەرچاڤترین جوداھیێن ھەنێ ژی، خوە د رۆلگێرانا ڤان كەساتییاندا ببینن و لێ لڤێرە پرسیارەك دمینیت، ئایا ئەم دشێین بێژین رۆمان ژێدەرەكێ بەلگەكری یێ پێزانینێن مێژوویێ یە؟ بەرسڤا ڤێ ژی دیتنێن جودا ژبۆ ھەنە. "ھندەك رەخنەگر دبێژن ل سەر نڤیسەری پێدڤییە تا دووماھی تشت، ل راستگوویا پێزانینان بگەریت ئەڤێن وی پشت بەستن ل سەر كری و ھندەك رەخنەگر ژی دبێژن، نڤیسەری ئازادییا خوە ھەیە د ئەو تشتێ وی دڤێت بێژیت، رۆمان دەرگەھەكە بۆ خوە بەردان دناڤ دەمەكێ مێژویی یێ دیاریكریدا". ((الشمالي، 2021 : 122)).

 

رۆمانا مێژوویی بەلگەیی:

مە گوت باشترین ھەلبژاردەیێ ل بەر دەستێ مە، بۆ مەزراندنا جينۆسايدەكێ دكارەكێ ئەدەبیدا، دێ رۆمانەكا مێژوویی بەلگەیی بیت، ئەو ژی ژبەر ڤان خالان:

 

أـ رۆمانا بەلگەیی:

رۆمانا بەلگەیی ئێك ژ جورێن گرنگێن رۆمانێ یە، كو ژ نیڤا چەرخێ بۆری وەرە ھاتییە پێش. دبیت دوو ھۆكار ئەگەرێ ڤێ ئینانە پێشێ بن، ئەو ژی پەیدابوونا وێ پشتی شەرێ جیھانی یێ دوویێ و پشت بەستنا وێ ل سەر روودان و كارەساتێن كومەلایەتی، ئەڤێن شەری، وەك ماددەیەكێ ڤەگێرانێ دگەل خوە ئیناین و نڤیسەری ژ سەیروسەمەرییا روودانێن وێ یێن پشتی شەرێ جیھانی یێ دوویێ تێبینی كرین، ئەڤێن ژ خەیالا ھەر رۆمان نڤیسیەكێ مەزنتر. لدوور رۆمانا نوی كو ئەڤ جورە خوە د رۆمانا بەلگەیی ژیواریدا دبینیت، نڤیسەرەك دبێژیت: ((ئەم ل بەرسینگا لادانێن مەزنین بۆ تێگەھێ (مێژوویێ)، بۆ بینینەكا ھونەری یا ڤالا ژ دەستھەلاتا راستیێ و پیرۆزكرنا زەمەنی و ئەڤ چەندا ھەنێ ژی، دێ مێژوویێ بەرەڤ كارێ ئەدەبی بەت ب تێگەھێ راستییا بابەتی، كو ئەو ژی خەیالدانەكا ھونەرییە))، (عمر، 2022، الإطاحة بالوثائقية في الواية الجديدة/ iraqpalm.com/ar/a377).

 

 

ب ـ رۆمانا مێژوویی:

رۆمانا مێژوویی ڤەگێرانا چیرۆكەكێ یە ل سەردەمەكی ھاتیە روودان و دڤی جورێ رۆمانێدا، نڤیسەر خوە ژ ھەر پێگیربوونەكێ ئازاد دكەت و خەیالا خوە و داھێنانا خوە بكار دئینیت بۆ دوبارە نڤیسینا چیرۆكێ، نڤیسەرەك دبێژیت: ((زانستێ مێژوویێ و رۆمانێ ل سەر دوو بابەتێن جودا دابەش دبیت، یێ ئێكێ رابردووی ددەتە ئاخفتنێ و یێ دوویێ نوكە بەرپرسیار دكەت و پێكڤە دگەھنە سەربورەكێ و چیرۆكەكێ))، (دراج، 2004 :9).

 

دناڤبەرا رۆمانا خەیالی و واقعیدا:

پرسیارا گریمانەیی لدوور خواندەڤایێ رۆمانێ دروست دبيت، ئایا خواندەڤایێ رۆمانێ ل سەردەمێ سوشیالێ و بەری سوشیالێ، ھەمان خواندەڤانە؟ پێنەڤێت نەخێر، ژبەركو شورەشا سوشیال میدیایێ ئەگەر ب شورەش ب ناڤ بكەین، د ھەر چەركەیەكێدا ب دەھان چیرۆكێن ژیواری بەرچاڤ دكەت و خواندەڤا نەچار نینە ل چیرۆكێن خەیالی بگەریت، نڤیسەرەك دبێژیت: ((دڤان سالێن بوریدا، گرنگیەكا زور ب ئەدەبێ بەلگەیی دھێتەدان، چ ل دەڤ ناڤەندێن رەوشەنبیری بیت یان ژی لدەف خواندەڤانان، ئەڤە ژی بۆ رەواجا رۆمانا بەلگەیی یا نە خەیالی دزڤریت، دیسان بیرەوەریێن كەسایەتی، شرۆڤەكرنا ڤێ ژی رەنگە خواندەڤایێ سەردەم ژ خەمێن ژیانێ یێ وەستیایی و تێھنیێ ئەدەبێ ژیوارییە))، (هوشيار، 2021، الرواية بين الخيال و الواقع/ alzawraapaper.com). بوویە رۆمانێ د گەلەك بوارندا گوھورین و پێشڤەچوون بخوەڤە دیتنە، ھەر ژ روویێ تەكنیكێ و ژ روویێ خواندنێ ژی و خواندەڤا ژ رۆمانا ل سەر خەیالا نڤیسەری دھێتە ئاڤاكرن وەستییا و ئەو ل رۆمانەكا ژیواری دگەریت و ئەڤ گوھورینێن ھەنێ، بۆ كومەلگەھێ مەیێ كوردی و مێژووییا مە یا كوردی گەلەك دگرنگن، ئەم چاوان بشێین بەشەكێ ژ مێژوویا خوە بكەینە بابەتەكێ ئەدەبی، ئەڤ مێژوویا ب دەھان كارەسات تێدا، ب دەھان جينۆسايید، ب دەھان چیرۆك و سەرھاتیێن كارەساتبار، كو بتنێ سەرەداڤێن روودانان د بیردانكا ھندەكاندا مایینە و ئەڤ جورێ رۆمانێ، ب دوو رەنگان بۆ مە وەك كورد گرنگن، ئێك: خواندەڤایێ رۆمانێ ژ شێتاتییا ژیانێ وەستییا و ئەوی پێدڤی ب ئەدەبەكێ ژیواری یێ راست ھەیە و ئەوی پێدڤی ب رێكارێن نڤیسینێ یێن نوی ھەیە، ئەڤ رێكار و تەكنیكێن ھەنێ یێن نڤیسینێ بشێن سەردەمەكی نوی بكەن و دوو: نڤیسەرێ مە دێ شێت ب دەھان چیرۆك و روودان و كارەساتێن ب سەرێ كوردان ھاتین، بابەتەكێ ئەدەبی و برێكا رۆمانا مێژوویی بەلگەی، ئەو دێ شێت خەیالا خوە تێكەلی روودانێن راست كەت و بەرھەمەكی ل سەر وێ رۆژگارێ و وان روودانان ئافرینیت، چ ببیتە بابەتەكێ خام بۆ مێژوونڤیسەكێ لێگەریانێ لدویڤ بكەت و چ روودانەما مێژوویی یا كارەساتبار دناڤ خەلكیدا زیندی بمینیت.

 

 

پشكا دوێ

 

دەستنیشانكرنا جينۆسايدەكێ

 

دەم و جھێن جينۆسايدێ:

چیرۆكا جينۆسايدێ، پەیوەندی ب ھەلویستەكێ مرۆڤانە یێ ئێزدیێن (گوندێ باسا)*ڤە ھەیە. چیرۆك ب كورتی: ((جينۆسايد بۆ سەردەمێ شەرێ جیھانی یێ ئێكێ دزڤریت و دەستپێكرنا روودانێن جينۆسايدێ، ل سەر داخوازییا سەرۆكێ عەشیرەتێ، كو حەفت گوندێن ئەرمەنان و چەند گوندێن كوردێن موسلمان و ئێزدی لبن دەستھەلاتا ویدا ھەنە، ئێزدیێن باسا، گوندێ خو بۆ حەواندنا ئەرمەنیان دھێلن و ئەو قەستا ناڤ رەزێن خوە دكەن و عوسمانی بڤێ چەندێ دزانن، دھێن ئەرمەنیێن ل ناڤ گوندی ھەمیان دكوژن و گوندی د سۆژن و ئێدی ئێزدیێن باسا نەوێرن قەستا گوندێ خوە بكەن و بەرەڤ مەرگەھێ درەڤن. درێدا و ل نزیكی (گوندێ فندكێ) راستی قەرەقوولەكێ دبن، ژاندرمە وان ژ چەك دكەن ب بەھانا دەولەت ناھێلیت كەس چەكی ھەلبگریت و ب ھەڤكارییا چەتە و كرێگرتیێن خوە، عوسمانی كۆمكوژیێ ب سەرێ وان دئینن و تێدا 380 كەس ب رەنگەكێ ھۆڤانە دھێنە كوشتنێ و ژوان (زارۆك و ژن و پیر) دناڤدا بوون و چەندین كچ و ژن و زارۆكێن ئێزدی دھێنە رەڤاندن))، (ختاری، 2022 :27و29).. لدوور ئەڤێن دەست دڤێ جينۆسايدێ دا ھەی، نڤیسەرەكێ ئێزدی دبێژیت: ((ل 14/5/1916 و ب بریارەكا حكومەتا عوسمانی و ب جێبەجێكرنا سوپایی "ژاندرمە" و ب ھەڤكاریا عەشیرەتێن كوردێن موسلمان، ئەڤ كۆمكوژییە ھاتە ئەنجامدان))، (ھورمی، 2022 :8).

 

خالێن بالكێشێن جينۆسايدێ:

نڤیسینا رۆمانێ ل سەر روودانەكا ژڤی رەنگی، دێ مە پێدڤی ب چەند بابەتێن لاوەكی دناڤ ڤێ روودانێ بخوەدا ھەبن، رەنگە ئەڤ بابەتێن ھەنێ ژی بابەتێن پەراوێزخستی بن یان بابەتێن ڤەقەتیایی بن و لێ ئەڤە دێ بنە لبنێن رۆمان ل سەر دھێتە ئاڤاكرنێ و رەنگە ھەر جينۆسايدەكا ھەبیت، ئەگەر نڤیسەرێ رۆمانێ لڤان بابەتان نەگەریت، نڤیسینا رۆمانێ یا سەركەفتی نەبیت و دڤێ جينۆسايدێدا، چەند بابەتەك ھەبوون، ھەر ئێك ژوان بخوە دبیتە چیرۆكەكا درێژ و ئەم دشێین ڤەكولینێ ل سەر دروست بكەین، ژبەر گرنگییا وان، ئەڤ بابەتێن مە دڤێ رۆمانێ ژیدا وەرگرتین، ئەڤێن ل خوارێ نە:

1ـ پێكڤە ژیان.

2ـ فەرمانا كەزیان.

3ـ قوبویلكرنا رەڤاندییان.

 

1ـ پێكڤە ژیان:

ھەلویستێ ئێزدییان یێ مرۆڤایەتیێ بۆ ئەگەر ئەڤ جينۆسايدە ب سەرێ وان بھێت، دەما خەلكێ حەفت گوندێن ئەرمەنییان بۆ پاراستنا وان ئیناینە سەر گوندێ خوە، نڤیسەرەكێ ئێزدی لدوور ڤی ھەلویستی دبێژیت: ((شاشییا ئستراتیجی یا ئێزدییان كری كو گران ل سەر وان راوەستای، ئەو ژی دەما گوندێ خوە بجھـ ھێلاین و بۆ ئەرمەنان ڤالاكری، كو عوسمانییان بریارا دەرێخستنا وان دابوو و سەرەرای ئەڤ ھەلویستێ باسییان، دەربرین ژ دوستانییا ئێزدییان و مەسیحیێن ئەرمەن دكر، لێ بۆ ئێزدیێن باسا بخوە كارەسات ژێ دروست بوو))، (محو، 2022: 19).

 

2ـ فەرمانا كەزیان:

د بوویەرەكا كێم وێنەدا، چەند ژنێن ئێزدی كەزیێن خوە پێكڤە گرێددەن و خوە پێكڤە دھاڤێژنە ناڤ رووباری، دا روومەتا وان یا پاراستی بیت (كامل، 2017: 3)، رەنگە د مێژوویێدا حالەتێن ھوسان ھەبن، لێ حالەتێن تاكانە بوون نە ب كۆم و ئەڤە بخوە بابەتەكێ گرنگە بۆ ئاڤاكرنا رۆمانێ، جينۆسايد ھاتەكرنێ، كۆشتار ھاتە ئەنجامدان و ھندەكان دەستێ خوە بۆ كچ و ژنان درێژكرن و دا روومەتا خوە ب پارێزن، ھندەك ژن كەزیێن خوە پێكڤە گرێددەن و خوە دھاڤێژنە ئاڤێ، دا سەنگا وان نەھێلیت ب سەر ئاڤ بكەڤن و نەكەڤنە دەستێ دوژمنێن مرۆڤایەتیێ. نڤیسەر دبێژیت: "حەفت كەلەخێن ژنان ژ لایێ ((رەشۆ مراد خالتی) ڤە ل جھەكی كویر دناڤ رووبارێ دیجلەی ل نزیك گوندێ جگانە دھێنە دیتن. كەلەخ یێن دوو كومێن ژنان بوون، ل كومەكێ چار ژنان و ل كوما دی سێ ژنان كەزیێن خوە پێكڤە گرێدابوون و ب خەندقی ب ئاڤێدا ھاتبوون)) (ختاری، 2022: 51).

 

3ـ قه‌بویلكرنا رەڤاندییان:

ئێك ژ بابەتێن ھەرە گرنگ و كاریگەر دناڤ ڤێ جينۆسايدێدا، قەبویلكرنا رەڤاندییان بوویە. ((دەما كۆمكوژی ھاتییە روودان، ھندەكان دەستێ خوە بۆ كچ و ژنێن جوان برن و دگەل خوە برن))، (حازم، 2023: 70ـ81). ژناڤ ئەڤێن رزگار بووی، كەسەك لدویڤ ڤان كچ و ژنێن رەڤاندی دگەریت و چەندان ژوان رزگار دكەت. لێ پرسگرێكا دكەڤیتە بەرسینگا وی، ئایا ئەگەر ئەڤ ژنێن ھەنێ ھاتنە رزگاركرن، كو رەنگە ھندەك ببنە خودان ھەڤژین، ھندەكان زارۆك ھەبن و ئایا دێ جڤاكێ ئێزدی وان قەبویلكەت؟ بۆ ناڤ رۆمانا خوە من سێ بابەتێن گرنگ ژڤێ قەبویلكرنێ دەرئێخستینە، ئێك: چەند نمونەیەك ژ دابونەریتێن كوردان، دەما ژنەك بھێتە رەڤاندن خەلك چاوان لێ دنێریت و بابەتەكێ دی، كو دناڤ جڤاكێ ئێزدییاندا بوویە كەلتور، كچ و ژنێن ئێزدی ئەڤێن كەتینە ناڤ دەستێ داعشێ، ئەو وێرەكی ددانە خوە، بشێن خوە ژناڤ دەستێ وان رزگار بكەن و ئەوان دزانی دێ جڤاكێ ئێزدی وان قەبویل كەت، ئەڤ قەبویلكرنا ھەنێ ژی بۆ ڤێ جينۆسايدێ دزڤریت ئەڤا بوویە بابەتێ ڤێ رۆمانێ، دەما ئەڤ كەسە كو دھەمان دەمدا ئەو كاراكتەرە یێ ل كچ و ژنێن ئێزدی دگەریت، قەستا بابە شێخی دكەت و دبێژیتێ ((فەرمان یا ب سەرێ مەھاتی و كچ و ژنێن مە یێن ھاتینە رەڤاندن، مە دڤێت بچین ئەم وان رزگار بكەین؟ بابە شێخ دبێژیتێ ئەگەر ب زوری نەبیت و وان ڤییا بھێن، جڤاكێ ئێزدی دێ وان قەبویلكەت و ئەو ژ مە ئێزدیترن))، (Xetari, 2022 :18).

 

ئاڤاكرنا رۆمانێ ل سەر ڤان كەرەستان:

پشتی ئەڤ كەرەستێن رۆمان ل سەر دھێتە ئاڤاكرنێ مە بدەست خوە ئێخستین، وەك (راستییا روودانێ، جھـ و دەمێن روودانێ، پەیداكرنا ژێدەران)، ئێدی كارێ مە وەك نڤیسەرێ رۆمانێ ل سەر ڤێ جينۆسايدێ دەستپێدكەت و لدویڤ وێ پلانا مە بۆ خوە دانایی، ئەم جينۆسايدێ بكەینە كارەكێ ئەدەبی، مە پێدڤی ب ھەبوونا كەسایەتیەكی ھەبوو ببیتە كاراكتەرێ پلانا مە و ئەڤ كەسێ لدویڤ رەڤاندییان دگەرییا مە دەستنیشانكر، كو ئەو بخوە كەسەكێ راستە و ل رەڤاندییان دگەرییا و جار خوە دكرە عەتار و جار سوفی و جار خازۆك و جار بازرگان و ناڤێ وی (سمۆیێ باپیر) بوو و گرێدانا وی ب رۆمانێڤە، بەلگەكرنا جينۆسايدێ ب ھویردەكاریێن وێڤە، پاشماوێن جينۆسايدێ، وەك رەڤاندی، ئەڤ ژنێن كەزیێن خوە پێكڤە گرێداین و خوە ھاڤێتینە ئاڤێ، تێكەلی و گەریانێن كاراكتەرێ رۆمانێ، ئەوی دڤێت چ جورە كەسایەتی بیت، پێنەڤێت رۆلگێرانا وی دڤێت پەیوەندییەك دگەل ھەلویستێ باسییان یێ مرۆڤایەتیێ ھەبیت و ئەو ل سەر بابەتێ نەزانینا كوردان، ل سەر ھشیارییا كوردان ژی كاری دكەت و ھندی كورد خوە پێش نەئێخن، دێ ئەڤ جورێن كۆمكوژییا ب سەرێ وان ھێن و دێ عەردێ وان ژ وان ھێتە ستاندن و دێ بن دەست مینن.

 

تەكنیكا رۆمان ل سەر ھاتییە نڤیسین:

د نڤیسینا رۆمانا خوەدا مە ھەولدایە مفای ژ تەكنیكێن نوی یێن رۆمان ل سەر دھێتە نڤیسین وەبگرین، كو رەخنەگر گەلەك ل سەر د راوەستن و مە ب گونجایتر دیت، ئەم بشێین ل سەر ڤێ جينۆسايدێ كار بكەین و لدوور ڤان تەكنیكان، ڤەكولەرەك چەند میناكێن میتا رۆمانێ بەرچاڤ دكەت و ژوان ((پەیوەندیا راستەوخو یا نڤیسەری لگەل خواندەڤانی، چیرۆك دناڤ چیرۆكێدا، كەسایەتیێن دزانن ئەو بخوە كەسایەتیێن رۆمانێ نە، كومێنت و رەخنە ل سەر چیرۆكێ، د پەراوێزاندا یان دناڤ تێكستی بخودا، ئاشكەرابوونا ڤەگێری وەك كەسایەتی و وەك ڤەگێر))، (موستەفا، 2024 :80 تا 83).

 

ئه‌نجام:

ڤەكولین دێ بۆ گەلەك نڤیسەران بیتە ھاندەر، كو بچن ل سەر (جينۆسايد، چیرۆكێن ئەنفالان، كارەساتا شنگالێ) كار بكەن و بشێن برێكا ڤەگێرانێ، وان چیرۆك و روودانان د كارەكێ ئەدەبیدا ب مەزرینن. مە گەلەك جينۆسايد یێن ھەین، ژێدەر دروست نەگەھشتینە و ڤالاھی د بەلگەكرنا واندا ھەیە و ڤەكولینا من دێ ھاری وان نڤیسەران كەت، ئەڤێن بڤێن ل سەر ڤان جينۆسايدا كار بكەن و دێ چاوان شێن برێكا خەیالێ وان ڤالاھییان پركەن.

 

په‌راوێز:

^(*) گوندێ باسا ژ (180) خێزانان پێكدھات و بتنێ كوردێن ئێزدی لێ دژییان، دكەڤیتە دەڤەرا سێرتێ ل باكورێ كوردستانێ و گوند دكەڤیتە دناڤبەرا دوو چیایاندا، د بەردا چیایێ كەڤەرە و ل باشوورێ وێ دەشتا بۆتانە. ل رۆژھەلاتێ وێ ھەر ئێك ژ گوندێن (دێوك، ئەینك و چلتۆك)ن و ل رۆژئاڤایێ وێ ژی ئەڤ گوندەنە (ڤالا، سوسكێ، تانزێ و سەركێ). باكورێ وێ ژی چیایە.

 

لیستا ژێده‌ران:

ژێدەێن كوردی:

1ـ كامل، ساكار، (1916)، فەرمانا ئێزدیێن باسا سالا  (14/5/1916)، رۆژناما (دەنگێ لالش)، ژمارە 438، لاپەرە 3.

2ـ ھۆگر، مەزن رێبوار، (2018)، خوێندنەوەیەک بۆ چەمکی جینۆساید https://www.historyofkurd.com). زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی: سەرەدان، پێنجشەمبی، 22/ 8/ 2024، (10:00).

3ـ حازم، جەمیلە، (2023)، گوندێ كەلەبەدرێ، چەند بەرپەرەك لسەر ژیانا گوندێ كەلێ بەدرا كەڤن، گوڤارا (لالش)، ژمارە 50، لاپەرە 70 تا 81.

4ـ موسته‌فا، شه‌ڤین (2024)، میتا ڤه‌گێڕان د رۆمانا ره‌شكۆی یا (عبدالرحمن بامه‌رنی)دا، گۆڤارا (په‌یڤ)، ژماره‌ (97)، به‌رپه‌رێن (80 تا 83).

5ـ XETARÎ, DAWID MURAD,(2022), QIRKIRINA QEBÎLEYA BASÎYAN, laper 27 ya 30, Çapa Yekem, Weşanên Na, Îzmîr.

 

ژێدەرێن عەرەبی:

1ـ (www.un.org)، ما هي اتفاقية منع جريمة الإبادة الجماعية: 7 نقاط أساسية. سه‌ره‌دان: سه‌ره‌دان، پێنجشەمبی، 22/ 8/ 2024، (10:30).

2. الشمالي، نضال، 2021، الرواية والتاريخ،  صفحة 122.

2ـ المحساني، عزيز، (2022)، التعالق السردي بين السرد الروائي والسرد التاريخي: ليون الإفريقي وربيع قرطبة نموذجا، العدد الثاني/ https://allugah.com/?p=829)، مجلة اللغة/ علمية محكمة، مصنفة: سه‌ره‌دان، سێشەمبی، 10/ 9/ 2024، (12:05).

3ـ الحياري، إيمان، 2018، مفهوم علم التاريخ ومهمة المؤرخ / https://mawdoo3.com/)، سه‌ره‌دان: دووشه‌مبی، 16/ 9/ 2024، (10:45).

4ـ قادری، عبدالكریم، (2022)، الرواية التاريخية بين التخييل والتوثيق، ضفة ثالثة منبر ثقافي عربي، https://diffah.alaraby.co.uk/diffah: سەرەدان، دووشه‌مبی، 16/ 9/ 2024، (11:20).

5ـ عبدلي، خديجة؛ و علاق، شيما (2023)، التاريخي والمتخيل في رواية أسير الشمس لحميد عبد القادر/ https://theses-algerie.com/ ، مدونة (الأطروحات-الجزائر): سه‌ره‌دان، سێشەمبی، 17/ 9/ 2024، (11:00).

6ـ عمر، د. قيس(2022)، عمر، 2022: الاطاحة بالوثائقية في الرواية الجديدة /https://iraqpalm.com/ar/a377: سه‌ره‌دان، سێشەمبی، 17/ 9/ 2024، (11:30).

7ـ دراج، د. فيصل، (2004)، الرواية و تاويل التاريخ، الطبعة الأولى، صفحة 9.

8ـ (هوشيار، جودت، (2021)، الرواية بين الخيال و الواقع/ alzawraapaper.com)، جريدة الزوراء، نقابة الصحافيين العراقيين. سه‌ره‌دان، ئێكشەمبی، 1/ 9/ 2024، (2:00).

9ـ ختاری، داود مراد (2022)، إبادة قرية باسان – 14 أيار 1916، الطبعة الأولى، نا – ازمير/تركيا.

10ـ هورمي، حسو(2022)، جينوسايد الباسيون من سرديات الذاكرة الي التوثيق، داود مراد ختاری، إبادة قرية باسان – 14 أيار 1916، الطبعة الأولى، نا – ازمير/تركيا.

11ـ محو، ارشد حمد (2022)، إبادة قبيلة باسان، حلقة مجهولة من تاريخ الفرمانات الايزدية، داود مراد ختاری، إبادة قرية باسان – 14 أيار 1916، الطبعة الأولى، نا – ازمير/تركيا.

 

 

Abstract:

 

This research explores a literary work in the context of genocide, leading the researcher to select the documentary novel as the appropriate form. This genre offers more flexibility in addressing events, allowing the writer to use imagination to fill gaps in historical records and to connect events in a cohesive manner. Rather than acting as a historian, the author uses creative techniques to bridge these gaps. New narrative techniques were employed in this work, driven by the declining readership of fictional novels and the growing interest in documentary-style works that incorporate modern approaches.

 

The novel focuses on a specific genocide, detailing its location and time. The cited sources highlight key aspects of this genocide, such as its causes and the relevance of these events to contemporary issues, particularly the captivity imposed by ISIS. The work connects broader human themes, such as societal positions, coexistence, and the awareness of the Kurdish individual. These elements are closely intertwined with the novel’s plot and are conveyed through the voices of its characters.

 

Basa Village: (Genocide, kidnapped Ezidies, historical and documentary novel).

 ـــــــــــــــــــــــــــ

دووماھی ھاتنا كونفرانسێ دووێ یێ جینوسایدێ یێ نێڤدەولەتی كو ژلایێ وەزارەتا رەوشەنبیری ڤە ھاتیە گرێدان ل سلێمانیێ بۆ رۆژێن 25-26/8/2025و بلاڤكرنا خەلاتێن رێزلێنانێ ل سەر ڤەكولەران، كو ئێك ژ وان ڤەكولەران بەشداریا من بۆ ب ڤەكولینەكێ ب ناڤێ (مەزراندنا جینۆسایدەكا ئێزدیان د كارەكێ ئەدەبیدا). كونفرانس بۆ ماوێ دوو رۆژان بوو و چەندین ڤەكولین د بوارێ (ئەدەب، ھونەر، میدیا) كو ھەمی گرێدایی جینوسایدێ بوون ھاتنە پێشكێشكرن، دگەل ڤێستەڤالێ مە چەندین نڤیسەر و ڤەكولەرێن كورد ژ باكورێ كوردستانێ و رۆژئاڤا و رۆژھەلاتێ كوردستانێ دیتن و ژ ئەرمەنستانێ ژی و ژبلێ لێكگوھارتنا ئیمەیل و واتساب و لێكگوھارتنا پەرتووكان دگەل ئێك، د وان دیداراندا ناسكرنێن نوی دگەل ئەدیب و نڤیسەرێ كورد و عەرەب مە ھەبوون و ئەڤ دیدارا ھەنێ بۆ من ب خوە ژبلێ بەشداریا من، لێ بۆ من گەلەك دەرگەھێن نڤیسینێ ڤەبوون، ئەو كۆمكوژیێن، ئەو جینوسایدێن ب سەرێ مللەتێ كورد ھاتین و ئەگەر ئەڤێن ھەنێ ب سەرێ ھەر چ مللەت ھاتبانە، رەنگە دا ئەو مللەت مفای، سەربۆران ژێ وەرگریت و كەتە ھێڤێنێ ئێكگرتنەكێ، ئێكگرتنەكا ناڤخویی و دروستكرنا ئێكدەنگیەكێ بۆ بەرسینگرتنا ھەر ھێرش و گەفەكا نە چاڤەرێكری یا قیت دكەتە مللەتێ مە، كو مخابن وەلاتێن دەردوورێن مە ھەمی دەلیڤە ل بەر دەستێ وان ھەنە و بێ دلوڤانی ژەھرا خوە درێژن.

تومارا پێشكێشكرنا سمینارا من دناڤ وێنەیاندایە بۆ زانین.